عربستان سعودی به دنبال عبور از اقتصاد نفتی

اواخر ماه فوریه، چند صد مقام صعودی، مدیران اجرایی شرکت‌ها و مشاوران خارجی در هتل ریاض جمع شدند تا در مورد اقتصاد عربستان مذاکره و راهی برای عبور از دوران ارزانی قیمت نفت پیدا کنند. مدیر یکی از این شرکت‌ها به خبرگزاری رویترز گفته که حدود 30 مقام دولتی در این جلسه به طرح چالش‌ها و مشکلات‌شان پرداختند. مدیران شرکت‌ها در این جلسه ترغیب شدند تا «راه‌هایی برای همکاری با یکدیگر و برآورده کردن نیازها پیدا کرده و برای جلسات بعدی برنامه‌ریزی کنند.»به گفته این مدیر، جلسه مذکور «همانند جلسات مجلس ملی اما به‌صورت خصوصی بوده است.»

جلسه برگزار شده در راستای فعالیت‌های دولت سعودی برای پیدا کردن راه‌حل جهت تغییر بازسازی اقتصاد این کشور به اقتصادی است که تنها متکی بر نفت نباشد. طرح تغییر اقتصاد تک بعدی که توسط مقامات عربستان «طرح تحول ملی» نامیده شده است، قرار است در چند هفته آینده رونمایی شود.جزییات این طرح هنوز اعلام نشده است. وزیران عربستان و مشاوران غربی آنها از دادن هر گونه اطلاعات در این مورد خودداری کرده، اما گفته‌اند که طرح، بسیار خوش‌بینانه و خطرپذیر است. در این طرح موضوعاتی چون فروش دارایی‌ها، افزایش مالیات و پررنگ شدن نقش بخش خصوصی مطرح شده است.

براساس این طرح دولت عربستان همچنین باید در روش مدیریت ذخایر مالی خود تغییر ایجاد کند.سال‌هاست که مقامات عربستان به دنبال ایجاد چنین طرحی بوده‌اند، اما این موضوع هیچ‌گاه به مرحله عمل نرسیده بود، اما این بار به نظر می‌رسد دولت عربستان مصمم به اجرایی کردن این طرح است و از دلایل آن این است که سال گذشته سیاست‌گذاری از سازمان‌های محافظه‌کاری چون وزارت دارایی و بانک مرکزی به شورای اقتصاد و امور توسعه واگذار شده است.

این شورا پس از به قدرت رسیدن ملک سلمان در سال ۲۰۱۵ تشکیل شده است و ریاست آن را محمد پسر ملک سلمان برعهده دارد. محمدبن سلمان که حدودا 30 سال دارد نقش پررنگی در حمله نظامی عربستان به یمن در سال 2015داشت و حالا تصمیم به ایجاد تغییرات اساسی در اقتصاد عربستان دارد. افرادی که با طرح تحول ملی آشنایی دارند، می‌گویند که این طرح اواخر سال میلادی گذشته و در پی مذاکرات محمدبن‌سلمان با برخی مقامات بلندمرتبه عربستان ایجاد شده است.

آن زمان قیمت نفت در حال سقوط به پایین‌تر از بشکه‌ای 30 دلار بود، تقریبا نصف قیمتی که مقامات این کشور پیش‌بینی کرده بودند. قیمت پایین نفت دولت عربستان را با کسری بودجه سالانه معادل 100 میلیارد دلار روبه‌رو کرد و آنها را بر آن داشت تا به فکر تغییرات اساسی در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی باشند. با اینکه محمدبن سلمان تصمیم گیرنده نهایی است، با این حال عادل الفکیه، وزیر اقتصاد و برنامه‌ریزی را برای مشاوره و همکاری روی جزییات انتخاب کرده است. الفکیه که 57 سال سن دارد، طی سال‌های 2010 تا 2015 وزیر کار عربستان بوده است.

مقامات عربستان ده‌ها میلیون دلار صرف مشاوره‌های خارجی در مورد طرح تحول ملی کرده‌اند. شرکت تحقیقاتیSource Global Research تخمین زده که مبالغ صرف شده از سوی دولت عربستان و شرکت‌های وابسته به این دولت جهت دریافت مشاوره از مشاوران خارجی در سال 2015، نسبت به سال پیش از آن 10 درصد افزایش داشته است. هزینه صرف شده جهت دریافت مشاوره در سال 2014 بالغ بر1.06 میلیارد دلار بوده است.

در طراحی طرح تحول ملی از طرح‌های مشابه اعمال شده بر کشورهای دیگر استفاده شده است. از جمله می‌توان به طرح اعمال شده در امارات متحده عربی اشاره کرد. این کشور سال گذشته با قطع یارانه بنزین شروع به ایجاد تغییرات اساسی کرد. مدل دیگری که از آن الهام گرفته شده است، طرح اعمال شده در کشور مالزی است. مالزی که اقتصادی تک بعدی و متکی به صادرات داشت، در سال 2010 تصمیم به جذب سرمایه‌های خارجی و عبور از اقتصاد تک‌بعدی گرفت.

شرکت مشاوره بین‌المللیMcKinsey & Co نقش کلیدی ‌در ایجاد طرح تحول مالزی داشت و اکنون نیز جزو مشاوران اصلی عربستان سعودی قرار دارد. طرح تحول ملی عربستان در سه مورد شبیه به طرح مالزی است. عربستان مثل مالزی یک سازمان را در رأس طرح قرار می‌دهد تا روی وزارتخانه‌ها نظارت کرده و آنها را مجبور به همکاری بیشتر کند. این طرح از بازخورد و واکنش بخش خصوصی حتی در مراحل اولیه طراحی استفاده کرده است و قصد دارد سهم بخش خصوصی را در سرمایه‌‌گذاری افزایش دهد.

در پی پایین رفتن قیمت نفت، ریاض از بخش خصوصی خواسته تا امکانات گردشگری را در برخی جزیره‌هایش افزایش دهد و به دنبال ایجاد منطقه آزاد در نزدیکی فرودگاه‌ها و کاهش قوانین دست‌و‌پاگیر دراین مناطق است. یک اقتصاددان سعودی که در جلسات مربوط به طرح تحول ملی شرکت داشته است، می‌گوید: «دولت (عربستان) دیگر به هیچ وجه ریسک نخواهد کرد، بلکه از حالا به بعد کار دولت تنها ارائه فرصت است.»

طرح تحول ملی به برنامه خصوصی‌سازی عربستان که سال‌ها با سرعتی بسیار کم در حال اجراست، سرعت خواهد بخشید. به گفته محمدبن سلمان، بیش از 5 درصد سهام شرکت دولتی و بزرگ نفتی آرامکو به بخش خصوصی و مردم فروخته خواهد شد. یک دیپلمات اروپایی می‌گوید: «همه منتظر اعلام رسمی طرح تحول ملی عربستان هستند تا ببینند سیاست این کشور در آینده چه خواهد بود.»

با این‌حال بدبینی‌هایی هم نسبت به این طرح وجود دارد. برخی فکر می‌کنند برای اجرای طرح تحول ملی در عربستان دیر شده است. به عقیده آنها بازارهای سرمایه داخلی کوچک‌تر از آن هستند که بتوانند ظرفیت برنامه خصوصی‌سازی را داشته باشند و به دلیل ناکارآمدی این بازارها جذب سرمایه خارجی حیاتی است. اما قیمت پایین نفت سبب شده تا سرمایه‌گذاران خارجی نتوانند با خیال راحت به سرمایه‌گذاری در این کشور نفت‌خیز بیندیشند و در این مورد با احتیاط برخورد می‌کنند.

قیمت نفت در یک‌سال ونیم گذشته با 70 درصد کاهش روبه‌رو بوده و حتی در مقطعی به بشکه‌ای زیر 30 دلار هم رسیده است. درآمد نفتی حدود 90 درصد درآمد عربستان سعودی را تشکیل می‌دهد. در پی سقوط قیمت نفت ریاض سال گذشته با 98 میلیارد دلار کاهش بودجه مواجه شد و همین موضوع باعث شد تا این کشور به دنبال خاتمه دادن به اقتصاد تک بعدی متکی به نفت و ایجاد درآمد از راه‌های دیگر بیفتد. طرح تحول ملی می‌تواند راهی برای ایجاد اقتصادی چند بعدی باشد.