اقتصاد مقاومتی و مزیت رقابتی

اقتصاد مقاومتی یا resistive economy نوعی از اقتصاد است که در آن به منظور مقابله با تحریم ها علیه یک کشور یا منطقه برنامه ریزی و اقدام صورت می گیرد.

این نوع از اقتصاد براساس عدم وابستگی به عوامل بیرونی استراتژیک شکل گرفته است. عوامل بیرونی استراتژیک عواملی هستند که می توانند در مسیر تصمیم گیری های کشور مورد استفاده قرار بگیرند و نیاز به وجود آنها پایه نفوذ در تصمیمات داخلی توسط قدرت ها را ایجاد می کند.

اقتصاد مقاومتی تلاش می کند تا کشور را در مسیر تصمیم سازی های قدرت های انحصارطلب استوار و مستحکم کند. تمرکز این نوع از اقتصاد براساس تولید محوری است. در واقع اقتصاد مقاومتی نوعی سپر راهبردی با ایجاد پایگاه های مستحکم اقتصادی به حساب می آید.

یکی از مهم ترین بحث های مطرح شده در سیاست گذاری های اقتصادی، بحث مزیت و حضور انواع مزیت است. به طور کلی چند نوع مزیت در سطح ملی و بین المللی مطرح است. از ابتدایی ترین نظریات مربوط می توان به نظریه آدام اسمیت اشاره کرد. از دیدگاه آدام اسمیت هنگامی که کشوری در تولید نوعی از کالا نسبت به دیگر کشورها کارایی بهتری داشته باشد، آنگاه در عرصه تجارت به برتری دست خواهد یافت.

به نظر آدام اسمیت، یک کشور هیچ گاه نباید کالایی را در داخل تولید کند که می تواند آن را ارزان تر از خارج تهیه کند. می توان براساس رویکرد اقتصاد مقاومتی هزینه ها را شامل هزینه های کلان بلند مدت کشوری و راهبرد ملی نیز دانست.

براساس این دیدگاه و ترکیب آن با اقتصاد مقاومتی یک کشور می تواند براساس مزیت های مطلق تولیدی خود و اشتراک گذاری آن با سایر کشورها که عضو سیستم سلطه طلب جهانی نباشند بسیاری از نیازهای خود را براساس مزیت مطلق و تبادل برتری های مطلق به نتیجه رساند.

در دیدگاه دیگر که توسط ریکاردو مطرح شده است، کشورها می توانند براساس مزیت های نسبی خود عمل کنند، به صورتی که کالاهایی با بیشترین کارایی را خود تولید کرده و کالاهایی با کمترین کارایی و بدون مزیت را از بیرون سرزمین تهیه کنند. این دیدگاه که دیدگاهی واقع بینانه تر نسبت به دیدگاه اسمیت است براساس کمترین هزینه ممکن استوار می شود. در عمل اینجا به نوعی بحث نظریه بازی ها و شرایط تعادل نش پدید می آید، به طوری که کشور باید در برخی تولیدات به مزیت نسبی دست یافته باشد تا بتواند آن را با سایر مایحتاج خود از طریق سایر کشورها مبادله کند.

در صورتی که مزیت نسبی جهت ارائه به کشور مقابل موجود نباشد، کشور ثانی در وضعیت تعادل نش قرار خواهد گرفت که بر این اساس تمایلی به ایجاد مبادلات نخواهد داشت. مسئله مهم در اینجا ایجاد انگیزه برای مبادله با ارائه محصولات و خدمات ملی با کارایی بالاست.

در نظریات تکمیلی بعدی که توسط اقتصاددانان دیگر ارائه شد، مزیت رقابتی حاصل بهره وری بیشتر از منابع کمیاب است که به طور مثال براساس این نظریه و ترکیب آن با اقتصاد مقاومتی ما توانمند در زمینه کسب مزیت در صنایع فرآوری نفت و گاز و پتروشیمی و نیز تولیدات مشتقه هستیم. این نظریه که توسط اقتصاددانان سوئدی مطرح شد براساس وفور منابع با واقعیات سازگاری می یابد. در واقع براساس تنظیم اقتصاد مقاومتی با این نظریه، تأکید راهبردهای بهبود اقتصادی باید براساس دارایی ها باشد، به صورتی که عناصر کلیدی موفقیت مورد توجه قرار گیرند.

یکی از نظریات، حاکم بر مزیت تعمق در شناخت مزیت هاست. در حال حاضر مزیت ظاهری کشور بهره برداری از منابع نفت و گاز است. حال سوالی کلیدی مطرح است؛ آیا دسترسی به منابع انرژی می تواند در بلندمدت مزیت به ارمغان بیاورد؟ از نقطه نظر دیگر در حال حاضر مزیت اصلی ما دسترسی به سرمایه عظیم انسانی و نیز دسترسی به امکان بهره برداری از نیروی کار در سطوح گوناگون است.

موضوع دیگری که در قالب نظریه مطرح شده است، براساس مزیت های پیشتاز بودن عنوان می شود. براساس این نظریه شروع ابتدایی به انجام کار می تواند مزایای ناشی از مقیاس تولید ایجاد کند که در نهایت باعث دستیابی به نقطه را سر به سر است، درحال حاضر بحث پیشگام بودن دارای نقدهای بسیاری است، زیرا حفظ مزیت پایدار با مشکلات اساسی روبه رو است. همچنین براساس این نظریه هر کشور تمرکز خود را بر کالاهایی می گذارد که شرکت های آن کشور در آن پیشگام هستند.

در واقع براساس رویکرد این نظریه موفقیت هر کشور در اقتصاد جهانی، مولود موفقیت های شرکت های آن کشور محسوب می شود. با ترکیب این نظریه و اقتصاد جهانی، کشور در صورتی می تواند به اهداف اقتصاد مقاومتی دست یابد که از دیدگاه های شرکتی، تشکیل تشکل های حجیم اقتصادی در بهره گیری از مقیاس انبوه بهره مند شود.

البته این راهبرد در صورتی می تواند صحیح باشد که صرفه جویی در مقیاس بتواند تبدیل به مزیت شود. به طور مثال ادغام برندهای خودروساز این امکان را ایجاد کرد که برخی هزینه ها کاهش یابد و حمایت از نوآوری ایجاد شود. این نظریه با بحث وفور منابع در دیدگاه مزیت نسبی متفاوت است.

در نهایت مایکل پورتر در زمینه مزیت رقابتی ملی نظریه تکمیلی ارائه داد که در واقع دیدگاهی ترکیبی است. وی چهار عنصر یا اصل را برای کسب مزیت ملی برشمرد که بر اثر وجود چهار عامل وجود رقابت داخلی باعث بروز و افزایش مزیت رقابتی ملی می شود. بر اثر حضور این چهار عامل شرکت های داخلی در مواجهه با یکدیگر قدرتمند می شوند و امکان حضور در بازارهای بین المللی و جهانی را کسب می کنند.

این عوامل عبارتند از:

• وجود منابع اقتصادی و عوامل تولید

• وجود تقاضا

• وجود صنایع حمایت کننده، تأمین، توزیع، فناوری

• ترکیب صنایع در کشور مقایسه با ساختار جهانی و ترکیب استراتژی های موجود.

به علاوه این متغیرها، بحث نقش دولت در تسهیل امور نیز مطرح می شود. نقش دولت می تواند عامل مشوق یا تضعیف کننده رقابت در جهت تقویت مزیت ها باشد. رویکرد در اینجا مانند برگزاری مسابقات داخلی است، به صورتی که رقبا در این دوره از رقابت ها ورزیدگی لازم برای حضور در سایر بازارها راکسب کنند. با بهره گیری از دیدگاه اقتصاد مقاومتی در این موقعیت تنظیم شایستگی های ملی براساس استانداردهای بین المللی می تواند راهگشا باشد. به این صورت که شرکت های داخلی خود را با استانداردهای جهانی مورد سنجش قرار دهند و از بررسی روند ها مشخص خواهد شد که کدام یک از صنایع در مسیر جذب استانداردهای بین المللی قرار دارد.

در کنار مسائل مربوط به مزیت، باید توجه داشت که برخی صنایع از نظر چرخه عمر در اواخر دوره خود قرار دارند یا به بلوغ کامل نوع خود دست یافته اند. انواع تحلیل های راهبردی موجود می تواند در انتخاب صنایعی که با پشتیبانی آنها می توان به مزیت اقتصادی و رقابتی ملی در سایه اقتصاد مقاومتی دست یافت راهگشا باشد.

با بهره گیری از نگاه ترکیبی نظریات مطرح شده و رویکرد عملگرایانه در اقتصاد مقاومتی موارد زیر منتج می شود:

• لزوم شناخت مزیت های موجود و بالقوه

• شناخت سیستمی و راهبردی صنایع به صورت مقایسه ای و شناخت اهرم ها به منظور تحریک اقتصاد در جهت پویایی

• تأکید بر نقش شرکت های نوآور و سازمان های یادگیرنده در جهت کشف مزیت های رقابتی

• گسترش چتر مبادلاتی با کشورهای گوناگون با شناخت منافع بلندمدت و ایجاد مزیت ارتباطی

• اولویت بندی براساس مزیت های موجود تقویت مزایای رقابتی و شناخت عوامل کلیدی موفقیت ملی به صورت راهبردی و سیستمی

در نتیجه کل بحث توجه به مفهوم مزیت رقابتی به صورت ابعادی و عمیق می تواند از راهکارهای اساسی دستیابی به اقتصاد مقاومتی باشد.