اثرات منفی گردشگری بر اقتصاد / نیمه تاریک سفر

سفر یکی از جذاب‌ترین تفریحات هر انسانی است. روان‌شناسان به کسانی که ضربه‌های روحی بزرگ می‌خورند، سفر را توصیه می‌کنند. اقتصاد بسیاری از کشورها نیز مدیون علاقه‌ مردم جهان به سفر است. اما صنعت گردشگری گذشته از تمام امتیازات و درآمدهایی که برای یک کشور می‌آورد، نیمه تاریکی هم دارد که معمولا به‌خوبی دیده نمی‌شود.

گردشگری هزینه‌های پنهان زیادی دارد که می‌تواند بر اقتصاد کشور پذیرنده گردشگر اثر منفی بگذارد. اغلب کشورهای ثروتمند راه و چاه کسب سود اقتصادی از گردشگری را نسبت به همتایان فقیرتر خود بهتر بلدند.

درحالی‌که کشورهای کمتر توسعه‌یافته نیاز مبرمی به اشتغال‌زایی، درآمد و بهبود استانداردهای زندگی با استفاده از گردشگری دارند، کمتر موفق می‌شوند به این مزایا دست یابند. از جمله دلایل سود نبردن این کشورها از گردشگری، خارج شدن بخش بزرگی از درآمد گردشگری از کشور میزبان و محرومیت از کسب‌وکارها و محصولات محلی است.

درآمد مستقیم هر منطقه از گردشگری پولی است که پس از مالیات‌ها، سودها و دستمزدهای پرداخت شده در خارج از آن منطقه و خرید کالاهای موردنیاز وارداتی باقی ‌می‌ماند. به سایر هزینه‌های مصرف‌شده که عملا نفعی برای میزبان ندارد، «ریزش» گفته می‌شود. در اکثر تورهای گردشگری حدود 80درصد پول پرداختی از سوی مسافران صرف بلیت هواپیما، هتل و سایر هزینه‌های جانبی می‌شود. در نتیجه چیز زیادی برای کسب‌وکارها و کارگران محلی باقی نمی‌ماند. به‌علاوه، مقدار قابل‌توجهی از درآمد گردشگری که از سوی مسافران به آن منطقه می‌رسد نیز دچار ریزش می‌شود.

یک مطالعه درباره ریزش درآمد گردشگری در تایلند برآورد کرد که 70درصد همه پول‌های صرف‌شده اصلا به خود تایلند نمی‌رسد و صرف هزینه‌هایی چون آژانس‌ها، خطوط هوایی و... می‌شود. این برآورد البته در کشورهای گوناگون جهان متفاوت و بین 80درصد در کشورهای حوزه دریای کارائیب و 40درصد در هند در نوسان است.

از هر 100 دلاری که یک شهروند کشورهای توسعه‌یافته در سفر به کشورهای درحال‌توسعه از جیب خود خرج می‌کند تنها حدود 5 دلار آن به اقتصاد مقصد می‌رسد. بقیه 95دلار همان ریزشی است که هرگز نصیب کشور مقصد نمی‌شود. این ریزش را می‌توان در دو دسته قرار داد: ریزش درآمدی ناشی از واردات و ریزش درآمدی ناشی از صادرات.

ریزش درآمدی ناشی از واردات

این نوع ریزش درآمدی معمولا وقتی اتفاق می‌افتد که گردشگران خواستار تجهیزات، غذا و سایر محصولات استاندارد هستند؛ محصولاتی که کشور میزبان توانایی عرضه و تامین آنها را ندارد. مواد‌غذایی و آشامیدنی، به‌ویژه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته وارداتی هستند چون هتل‌ها به‌خاطر گردشگران‌شان محصولات داخلی را نمی‌پذیرند، بنابراین بخش بزرگی از درآمد گردشگری دوباره از این کشورها خارج می‌شود تا نیاز گردشگران تامین شود.

براساس گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (UNCTAD)  متوسط ریزش درآمدی مرتبط با واردات برای بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه و اقتصادهای کوچک اکنون بین 40 تا 50درصد درآمد خالص گردشگری است و برای توسعه‌یافته‌ها و اقتصادهای دارای تنوع این رقم بین 10 تا 20درصد است.

حتی در کشورهای توسعه‌یافته نیز تولیدکنندگان محلی اغلب توان عرضه کالاهای موردنیاز گردشگران را ندارند. برای مثال هتل 64 اتاقی Kaiser im Tirol  اتریش که به‌خاطر احترام به پایداری زیست‌محیطی جوایزی دریافت کرده نمی‌تواند یک عرضه‌کننده غذاهای ارگانیک باکیفیت را در میان مزرعه‌های اتریش بیابد.

ریزش درآمدی ناشی از صادرات

شرکت‌های بزرگ چندملیتی و کسب‌وکارهای خارجی بزرگ نقش پررنگی در ریزش ناشی از صادرات دارند. اغلب، به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه فقیری که مقصد گردشگران می‌شوند، این شرکت‌ها و کسب‌وکارها هستند که سرمایه لازم برای ایجاد زیرساخت‌ها و امکانات موردنیاز گردشگران را دارند. اما همین شرکت‌ها و کسب‌وکارها پس از رسیدن به سود، پول حاصل را به کشورهای خود می‌برند و آن را از کشور فقیر کمتر توسعه‌یافته خارج می‌کنند. در نتیجه همین فرآیند، ریزش درآمدی ناشی از صادرات به‌وجود می‌آید.

گزارش سال 1996 سازمان ملل درباره ارزیابی سهم گردشگری در درآمد ملی و سطح ناخالص درآمد نشان داد که درآمد خالص گردشگری بعد از کسر تمامی ریزش‌های درآمدی نقشی حیاتی در اقتصاد کشورها دارد. براساس این گزارش مهم‌ترین دلایل ریزش درآمدی واردات تجهیزات و مصالح ساختمانی، واردات کالاهای مصرفی به‌ویژه مواد خوراکی و آشامیدنی، بازنگرداندن سود به‌دست آمده برای سرمایه‌گذاران خارجی، هزینه‌های تبلیغات در خارج از کشور، بدهی خارجی حاصل از توسعه هتل‌ها و استراحتگاه‌ها بوده است.

میزان ریزش درآمدی کشورها از گردشگری بستگی به ساختار اقتصادی آن کشور و نیز صنعت گردشگری دارد.  از جمله دیگر اثرات منفی گردشگری که معمولا در غوغای سود و درآمد حاصل از این صنعت گم می‌شود، هزینه‌های زیرساختی، افزایش قیمت‌ها و اشتغال‌زایی فصلی هستند.

از طرف دیگر، این تنها صنعت گردشگری نیست که از اثرات منفی این صنعت ضربه می‌خورد. در این میان بحران‌های اقتصادی از جمله بحران‌هایی که همین چند سال پیش گریبانگیر تایلند، مالزی و اندونزی شد، می‌تواند بر گردشگری داخلی این کشورها نیز آسیب بزند.

اگر روزی تمام درآمدهای گردشگری یک کشور آن طور که حق آن کشور است به اقتصادش تزریق شود، شاید هیچ کشور کمتر توسعه‌یافته‌ای در دنیا باقی نماند.