نگذاریم از بین برود

اندکی دقت در گذشته مردم ایران نشان‌دهنده علاقه همیشگی ساکنان این کشور به استفاده از زیورآلاتی است که آنها را زیبا و جذاب‌تر می‌سازد. یافته‌های باستان‌شناسی نیز نشان از قدمت ساخت زیورآلات در ایران دارد. همین علاقه نیز موجب شده که همیشه مشاغلی در این حوزه وجود داشته باشد که اشیایی از این دست را می‌ساخته‌اند و اتفاقا محل کسب درآمدشان نیز بوده است. این شغل کماکان وجود دارد. حتی کارگاه‌های بزرگی در این زمینه ایجاد شده‌اند و با توجه به وجود مواد اولیه در ایران مانند انواع سنگ‌های قیمتی، انواع فلزاتی چون نقره، طلا، مس و غیره هر روز بر تعداد علاقه‌مندان به این مشاغل افزوده می‌شود.

اما در این بازار خوش و آب رنگ که وجهی مدرن نیز به خود گرفته است و فروشگاه‌های به اصطلاح شیکی هم دارد، وجه دیگری نیز کماکان رویه سنتی خود را ادامه می‌دهد. این شیوه کسب‌و‌کار را که در واقع همان ورژن اصیل ساخت زیورآلات سنتی است، باید از دشت‌ها و کوه‌هایی سراغش را گرفت که محل کوچ عشایر است. در میان این مردمان این هنر کماکان هم برای کسب درآمد و هم برای گذران اوقات فراغت ارج نهاده می‌شود تا هم زیبایی بیافرینند و هم خودشان را زیباتر کنند. در واقع زنان و مردان عشایر، سنتی‌ترین و البته اصیل‌ترین سازندگان فعلی این هنر دستی هستند.

حس زیبایی در جوار طبیعت زیبا

عشایر ایران از جمله اقشاری‌اند که همواره به حس زیبایی‌خواهی خود اهمیت می‌دهند و با استفاده از زیورآلات سنتی رنگ و بویی تازه به زندگی خود می‌بخشند. اگر در شیوه زندگی عشایر ایران بیش‌تر تأمل کنیم، خواهیم دید که این زیورآلات را در تمامی زوایای زندگی عشایر می‌توان دید. لذت بردن از این محصولات در انحصار زنان نیست و مردان نیز تا جایی که خلاقیت و ابتکار هنرمندان یاری کند از زیورآلات استفاده می‌کنند.

عشایر از دیرباز با زندگی در طبیعت و مشاهده زیبایی‌ها، رنگ‌ها و نیز سنگ‌های موجود در کنار رودخانه‌ها از نزدیک، علاقه فراوانی به ساخت محصولات زینتی یافته‌اند. اغلب عشایر از زیورآلات سنتی به‌عنوان مکمل لباس‌های سنتی و بومی خود که معرف آداب و رسوم، سنت‌ها و فرهنگ آنها به شمار می‌آید، استفاده می‌کنند. در میان عشایرنشینان ترکمن می‌توان زیورهای آویخته به کلاه و روسری زنان را در کنار گردنبند، گوشواره، دستبند و پابند مشاهده کرد و مردان نیز از زیورآلات خاص خود روی انگشتر، کمربندهای نقره‌ای، خنجر و شلاق اسب بهره می‌گیرند.

یکجانشینی زیورآلات و هجوم خارجی‌ها

اما داستان صاف و ساده زیورآلات عشایر روند پاک خود را در خطر می‌بیند. خطری که درست بیخ گوش این هنر سنتی نفس می‌کشد یعنی ورود زیورآلات خارجی و جایگزین‌کردن‌شان با زیورآلات سنتی و اصیل، خطری که این هنر را تهدید می‌کند و می‌تواند به از دست رفتنش منجر شود. بنابراین استفاده از زیورآلات سنتی عشایرنشینان که به‌تدریج به زندگی یکجانشینان ورود پیدا کرد در سال‌های اخیر با تنش‌هایی مواجه شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به ورود بی‌رویه محصولات خارجی اشاره کرد.

این محصولات شاید در نگاه اول همان زیبایی و گیرایی زیورآلات سنتی را که با دستان هنرمند زنان و مردان عشایر تولید می‌شوند، داشته باشند اما روح هنرمندی مبتکر در آنها دمیده نشده است. زیورآلات سنتی این قشر که در گذشته بیشتر در بازارهای محلی به فروش می‌رسید امروز دیگر از بازار فروش پررونقی برخوردار نیست. دیگر کسی حاضر نیست که هزینه دست‌سازهای اصیل را بپردازد یا اگر هم حاضر باشد در بازار شام این اجناس، توان تشخیص بااصالت‌ها را ندارد. 

حتی برخی از علاقه‌مندان به صنایع‌دستی اصیل عشایر نیز آگاهی کافی برای شناخت اجناس خارجی و ایرانی ندارند و گاه با پرداخت مبالغ زیاد تولیدات ماشینی خارجی را خریداری می‌کنند. در صورت ادامه این روند نه‌تنها تولید زیورآلات سنتی عشایر که بخشی از سنت و آداب و رسوم آن‌هاست رو به نابودی می‌رود بلکه شغل‌های ایجاد شده در این صنعت که از ارزش افزوده بسیاری برخوردار است نیز از بین خواهد رفت. با توجه به حضور مداوم عشایر در طبیعت نباید اجازه داد این قشر از جامعه که از نزدیک به مهم‌ترین مواد اولیه و شیوه تولید این محصولات دسترسی دارند از خلق آثار جدید دست بردارند.