فقر و حبس پژوهش

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از 1379 به بعد، چهارمین هفته آذرماه هر سال را هفته پژوهش نامیده است. پیش از این نیز شورای فرهنگ عمومی کشور روز 25آذر را به نام روز پژوهش نام‌گذاری کرد تا مقوله پژوهش و تحقیق در کانون توجه مسئولان حکومتی، متخصصان و دانشگاهی‌ها و شهروندان قرار ‌گیرد. در آخرین روزهای هفته گذشته به مناسبت روز و هفته پژوهش، نشست‌ها و نمایشگاه‌هایی برگزار شد و گروهی از پژوهشگران ارجمند در نهادهای گوناگون به عنوان پژوهشگر برتر معرفی و از آنها تجلیل شد.

واقعیت این است که کارآمدی نظام‌های سیاسی و اقتصادی در دنیای امروز مرهون و مدیون پژوهشگرانی است که در مراکز و نهادهای پژوهشی پرشمار و قابل توجه راه‌ها و روش‌های مطلوب اداره جامعه را به بحث گذاشته و درباره آن روش‌ها مجادله و منازعه کارشناسانه می‌کنند. پژوهش در دنیای آزاد و مدرن چند ویژگی دارد که مهم‌ترین آنها آزادی گردش نتایج پژوهش‌ها در میان نهادهای مدنی و نهادهای حکومتی است. پژوهش برای پژوهش و حبس کردن نتایج آن در راهروهای اداره‌های دولتی و در کشورهای دیوان‌سالارانه حکومتی دردی از دردهای جامعه را درمان نخواهد کرد.

آزادی در پژوهش تا جایی که به منافع ملی آسیب نزند و البته منافع ملی در جامعه‌های مدرن‌ تعریفی وسیع‌ دارد- از ویژگی‌های دیگر مقوله تحقیقات است. انتشار سریع و بهنگام پژوهش‌ها در میان افکار عمومی و برای استفاده همه شهروندان به ویژه انتشار در رسانه‌های رو به رشد دنیای امروز از دیگر ویژگی‌های جامعه‌های مدرن است. نظارت همگانی بر فعالیت‌های پژوهشی مهم و ارتباط دوسویه پژوهشکده‌ها با شهروندان به ویژه شهروندان علاقه‌مند به امور تخصصی از ویژگی‌های مثبت مقوله پژوهش به حساب می‌آید. در جامعه ایرانی متاسفانه ویژگی‌های یادشده هرگز به طور کامل و حتی در برخی مسائل به طور ناقص نیز دیده نمی‌شود. 

برای اینکه نمونه‌های عینی از این ادعا را نشان دهیم، سری به سایت‌های مراکز پژوهشی مهم می‌زنیم و به طور مثال به‌سایت «پژوهشکده پولی و بانکی» وابسته به بانک مرکزی نگاهی می‌اندازیم. در صفحه اول سایت این پژوهشکده و در بهترین محل دید هشت خبر دیده می‌شود که شش خبر آن مربوط به اخبار رئیس پژوهشکده – آقای علی دیواندری است- که ایشان در جایی سخنرانی کرده‌اند. به بخش «تحلیل‌های اقتصادی- آماری» می‌رویم و پنجره‌ها را یکی، یکی باز می‌کنیم. در بخش‌ پروژه‌ها به «پروژه‌های در حال انجام» برمی‌خوریم. نخستین عنوان پژوهشی «پیش‌بینی شرطی تورم» با استفاده از مدل SVARX است که توسط سه پژوهشگر ارشد این نهاد در دی‌ماه 1392 شروع شده و در انتهای خلاصه آمده است که محصولات آن به زودی منتشر می‌شود و هیچ آدرس دیگری ندارد.

پنجره «مقالات علمی پژوهشی» را باز می‌کنیم و می‌بینیم که تازه‌ترین مقاله علمی پژوهشی مربوط به 10شهریور 1393 است و قدیمی‌ترین آن 10 اسفند 1388 است. در بخش مقالات علمی‌ ترویجی نیز تازه‌ترین تحقیق به 27 شهریور 1393 و قدیمی‌ترین آن به 9 خرداد 1390 برمی‌گردد. سایر پنجره‌های سایت این پژوهشکده حال و روز بهتر از این ندارند. گویی سایت پژوهشکده پولی و بانکی که باید تازه‌ترین اطلاعات و تحلیل‌ها را برای بازار تشنه مسائل علمی پژوهشی مرتبط با پول و بانک تهیه و عرضه کند، فقط برای انتشار و نشان دادن سخنرانی‌های رئیس پژوهشکده طراحی شده است.

سری به موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی می‌زنیم و صفحه اول آن را در کانون توجه قرار می‌دهیم. چند خبر قدیمی از دیدارهای رئیس موسسه و مدیران این موسسه با مدیران خارجی و خلاصه‌ای از میزگردهای برگزار شده و پژوهشکده‌هایی با عناوین دهان‌پرکن مثل «پژوهشکده توسعه زیرساخت تولیدی»، «پژوهشکده مطالعات راهبردی»، «تحلیل و اطلاعات بازرگانی ایران» و... چشم را خیره می‌کند اما وقتی درون آنها را واکاوی می‌کنید چیزی نمی‌بینید.

از پژوهشکده‌ها و موسسه‌های پژوهش در حوزه اقتصاد عبور کرده و به بخش سیاست می‌رویم و به مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌رسیم. در صفحه اول چهار خبر دیده می‌شود  که دو خبر اول آن مرتبط با رئیس مرکز است. سایت این مرکز و معاونت‌های پژوهش آن شامل «روابط بین‌الملل»، «سیاست خارجی»، «اقتصادی»، «فرهنگی و اجتماعی»، «حقوقی» و «علم و فناوری» را نگاه کنید و توجه کنید که چقدر اخبار، گزارش‌ها و تحلیل‌ها، قدیمی و ناقص‌اند.

حالا سری به «مرکز بررسی‌های استراتژیک» وابسته به نهاد ریاست‌جمهوری می‌زنیم. «نشست بررسی نتایج انتخابات بریتانیا و تاثیر آن بر ایران و خاورمیانه» برگزار شده در 28 اردیبهشت 1394 و نشست تخصصی بررسی مسائل سیاست‌گذاری انرژی در ایران که در 27 اردیبهشت‌ماه برگزار شده، مهم‌ترین اخبار این مرکز به حساب می‌آیند. چند عکس از نشست‌هایی که رئیس مرکز را نشان می‌دهد نیز در این سایت دیده می‌شود...

این یک واقعیت تلخ است که نهادهای پژوهشی سیاسی و اقتصادی ایران کاری انجام نمی‌دهند یا اگر فعالیت و پژوهشی وجود دارد برای اطلاع همگان منتشر نمی‌شود و... کاش پژوهش را واقعا جدی می‌گرفتیم.

* روزنامه‌نگار