پیله پولسازی که رو به نابودی است

تخم نوغان، باغ‌های توت، کرم ابریشم، پیله و بعد ناگهان چرخ نخ‌ریسی سنتی! اینها مناظری بود که از ابتدای اردیبهشت تا انتهای تابستان -و گاهی بیشتر- می‌توانستی در روستاها و شهرهای گیلان ببینی و این البته محدود و منحصر به گیلان نبود و در استان‌هایی نظیر مازندران، گلستان، خراسان، اصفهان و... اتفاق می‌افتاد که به دلیل وجود توتستان‌های مناسب در استان گیلان -که خوراک اصلی کرم ابریشم است- خانوارهای بیشتری به پرورش و فرآوری این محصول اشتغال داشتند اما نگاهی به وضعیت کنونی این محصول به ما می‌گوید باوجود ایجاد راهکارهای حمایتی، آرام آرام پرورش کرم ابریشم - ایضا فرآوری آن- دارد از یادها می‌رود. این در حالی است که همچنان واردات نخ ابریشم رو به افزایش است و نیاز صنعت فرش و دیگر صنایع وابسته پابرجاست.

تاریخچه

گونه اهلی کرم ابریشم که پرورش آن متداول است، به‌طور اتفاقی حدود 4600 سال پیش با پیدا کردن پیله‌ای از روی درخت توت و تنیدن تارهای آن دور انگشت ملکه چین کشف شد اما امروزه با گسترش پرورش پیله ابریشم این محصول به‌صورت صنعتی پرورش می‌یابد و از یک جعبه تخم نوغان که 20000 عدد است، حدود 20 تا 30 کیلو پیله به دست می‌آید که تا 40 کیلوگرم قابل افزایش است.

خودکفایی در تولید تخم نوغان

در دهه‌های گذشته عموما تخم نوغان از کشورهای دیگر وارد می‌شد اما امروزه این نیاز برطرف شده است و ایران از سال 1379 به‌صورت عملی از جرگه کشورهای وارد‌کننده تخم نوغان خارج شده و در تولید آن به خودکفایی کامل دست یافته است. جالب توجه اینکه قیمت هر جعبه تخم نوغان در 13 سال گذشته 75 هزار ریال بوده است و نوغانداران می‌توانند هر جعبه را با پرداخت 48 هزار ریال بیمه کنند که این ثبات قیمت یکی از راهکارهای اداره نوغان برای ترغیب نوغان‌داران به تولید بیشتر به شمار می‌رود.

یک دوره نوغانداری

نوغانداری مانند سایر سرمایه‌گذاری‌ها کاری تمام فصل نیست و به دلیل نیازهای اولیه مانند برگ درخت توت و دمای هوا در مدت زمان محدودی صورت می‌پذیرد. کار پرورش کرم ابریشم تنها ۴۵ تا۵۰ روز طول می‌کشد و پیله‌تر ابریشم وارد بازار می‌شود و نوغانداران از دسترنج‌شان استفاده کرده و به سود می‌رسند این در حالی است که نیازمند سرمایه‌گذاری کلان اولیه نیز نیست و از نهال کشت شده توت -به‌عنوان منبع غذایی کرم ابریشم- می‌توان تا ۲۵ سال بهره‌برداری کرد. بهترین زمان برای شروع پرورش کرم ابریشم اردیبهشت ماه است.

نیازهای اولیه

مجید فرزانه، رئیس اداره توسعه نوغان استان گیلان درباره نیازهای اولیه نوغانداری به «فرصت امروز» می‌گوید: «برای پرورش کرم ابریشم در ازای هر جعبه نوغان نیاز به حدود 150 درخت توت سه ساله یعنی چیز در حدود یک تن برگ با شاخه نیاز است.‌»‌ اگرچه در گذشته پرورش کرم ابریشم تنها در فضاهای سنتی مانند تلمبارها انجام می‌شد اما او معتقد است می‌توان کرم ابریشم را در فضاهایی غیر ‌از تلمبارها (به‌صورت نیمه صنعتی و صنعتی) پرورش داد و می‌افزاید: «برای پرورش هر جعبه کرم ابریشم حدود 20 مترمربع فضا نیاز است که می‌توان برخلاف گذشته که در تلمبارهای سنتی نگهداری می‌شدند در طبقات مختلف این کار را انجام داد، مثلاً می‌توان در قالب سه طبقه 7 متری یا دو طبقه 10 متری انجام داد.‌»‌

مجوز برای سرمایه‌گذاری

برای سرمایه‌گذاری در هر صنعتی یقینا نیاز به دریافت مجوزهای مربوط است. رئیس اداره توسعه نوغان گیلان در باب اخذ مجوز برای نوغانداری می‌گوید: «برای پرورش نوغان تا 5 جعبه نیازی به اخذ مجوز نیست اما برای بیش از این تعداد ‌باید هماهنگی‌هایی برای حمایت انجام داد که ما در اداره نوغان، در خدمت علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری هستیم. به‌عنوان مثال چنانچه فردی برای ساخت مکان برای بهره‌برداری صنعتی نیاز به وام داشته باشد معرفی خواهیم کرد. از دیگر حمایت‌های اداره نوغان برای کسانی که می‌خواهند به‌صورت صنعتی کار کنند، اختصاص نهال توت است که با سوبسید زیاد (چیزی در حدود 10درصد قیمت واقعی) در اختیار متقاضی قرار خواهد گرفت.‌»‌

فرصت

نوغانداری همزیستی مسالمت‌آمیزی با سایر بخش‌های کشاورزی از جمله چای دارد و مزاحمتی برای سایر مشاغل نداشته و در حاشیه جوی‌ها و نهر‌ها و زمین‌های بلااستفاده که در جوار خانه‌های روستایی قرار دارد، می‌توان نهال توت کاشت که می‌تواند یک فرصت اقتصادی برای تأمین غذای مورد نیاز پرورش کرم ابریشم باشد و به‌عنوان یک پوشش نیز به حفظ محیط‌زیست و گسترش فضای سبز کمک خواهد کرد، علاوه بر این نیاز چندانی به استخدام نیرو ندارد و اغلب به‌صورت خانوادگی انجام می‌شود.

هزینه و درآمد

تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد به ازای پرورش هر جعبه تخم نوغان به‌طور میانگین 30 کیلو پیله برداشت می‌شود و با احتساب متوسط قیمت 20 هزار تومان برای هر کیلو پیله ابریشم، هر جعبه مبلغی حدود 600 هزار تومان درآمدزایی دارد. فرزانه در این باره می‌گوید: «غیر از توتستان که نیاز اولیه نوغانداری است کشاورزان اغلب تنها مبلغی در حدود 3500 تومان بابت سم یا آهک مورد استفاده می‌پردازند و معمولاً مبلغ دیگری به این هزینه‌ها اضافه نخواهد شد.‌»‌ این البته تنها هزینه و درآمد یک جعبه تخم نوغان است و بدیهی است هر چقدر تعداد بیشتر باشد به همان میزان به سود و هزینه نیز افزوده خواهد شد.

استان‌های فعال

آمارها نشان می‌دهد در گیلان، مازندران، گلستان، خراسان‌رضوی، اصفهان، فارس، خراسان‌شمالی، خوزستان، قم، تهران، خراسان‌جنوبی، یزد، کرمان، زنجان و آذربایجان‌شرقی و غربی کرم ابریشم پرورش داده می‌شود و 18 هزار و 600 خانوار نوغاندار کشور، سالانه حدود هزار تن پیله‌تر ابریشم تولید می‌کنند که نشان‌دهنده تنوع اقلیمی مکان‌های پرورش کرم ابریشم است.

کمبود صنایع تبدیلی

می‌گویند به‌طور متوسط هر 30 کیلو پیله‌تر 5/4 کیلو ابریشم خام می‌دهد که اگر در صنعت فرش به کار رود حدود 2 مترمربع با آن فرش بافته می‌شود. کمبود صنایع تبدیلی، واردات پیله‌تر نامرغوب و ورود پیله‌تر قاچاق از مشکلات اصلی صنعت نوغانداری در ایران است. پژوهش‌های میدانی برای این گزارش نشان می‌دهد اغلب کارگاه‌های نخ‌ریسی که در گذشته به کار استحصال نخ ابریشم از پیله مشغول بوده‌اند، امروز یا به کلی تعطیل شده‌اند یا به کارهای جنبی روی آورده‌اند. یک فعال این حرفه در پاسخ پرسش «فرصت امروز» در خصوص چرایی ماجرا می‌گوید: «افق پیش‌رو چندان روشن نیست و این روزها فرآوری محصولات وارداتی سود بیشتری دارد.‌»‌ او همچنین با اشاره به واردات ابریشم در تشریح موضوع می‌گوید: «ما در کارگاه‌مان غیر ‌از کار همیشگی، چند سالی است که نخ‌های وارداتی را به سفارش مشتریان چند لایه می‌کنیم و تحویل می‌دهیم.‌»‌

وضعیت بازار

تا چند سال پیش دولت به‌صورت تضمینی به خرید پیله ابریشم اقدام می‌کرد اما هم‌اکنون بخش‌خصوصی رغبت بیشتری به خرید پیله ابریشم نشان می‌دهد. تحقیقات نشان می‌دهد عمده خریداران پیله، ریسندگانی از شهرهای خراسان خصوصا تربت حیدریه هستند که با تهیه محصول از طریق نوغانداران، آن را تبدیل به نخ می‌کنند و در شهرهایی مانند قم برای مصرف قالیبافان عرضه می‌کنند.

نظرات کارشناس

یک کارشناس صنعت نوغانداری در گفت‌وگو با «فرصت امروز» می‌گوید: «متأسفانه با ادامه روند کنونی آینده خوبی در انتظار پرورش کرم ابریشم نیست.» او با اشاره به مشقات نوغانداری و ورود بی‌رویه ابریشم از دیگر کشورها می‌افزاید: «متأسفانه اغلب افرادی که به این کار مشغولند دارای سنین بالا هستند و نسل جوان شاید به دلیل بی‌توجهی‌ها و کم‌توجهی‌ها رغبت چندانی برای نوغانداری نشان نمی‌دهد.» این کارشناس با اشاره به اینکه 8 هزار و 500 خانوار نوغاندار گیلانی سالانه حدود 450 تن پیله‌تر ابریشم تولید می‌کنند، ادامه داد: «این میزان حدود 45 درصد تولید این محصول در کشور است و امیدوارم در آینده سیاست‌های تشویقی بیشتری اتخاذ شود تا این صنعت از وضعیت فعلی نجات یابد.‌»‌

کیومرث ناظمی، کارشناس مرکز توسعه نوغانداری کشور در استان گلستان نیز با اشاره به اینکه نوغانداران ما اکثراً قدیمی و پا به سن گذاشته هستند، معتقد است: «باید جوانان جامعه را وارد این اشتغال کرد. برای این کار نیاز به آموزش است. باید از هر شهرستان‌ استان گلستان نماینده‌هایی برای طی یک دوره 50 روزه از مرحله تفریق تا برداشت پیله ابریشم که در استان گیلان برگزار می‌شود شرکت کنند.‌»‌ او همچنین معتقد است: «تنها فارغ‌التحصیلان مدرک کارشناسی دام‌پروری نمی‌تواند نوغانداری را هدایت کنند. کارشناسان ما باید دوره‌های تخصصی کرم ابریشم را دیده باشند.‌»‌

سخن پایانی

آنچه در مجموع پیداست؛ اینکه اگرچه پرورش کرم ابریشم کاری فصلی است اما به سبب پاره وقت بودن آن تداخلی با سایر امور نوغانداران به وجود نخواهد آورد. پرورش کرم ابریشم و استحصال پیله می‌تواند کاری جنبی و البته درآمدزا برای کشاورزان و حتی بخش‌های دیگر جامعه که تمایل به سرمایه‌گذاری زودبازده دارند باشد. اگرچه در کنار آن نباید از مشاغلی مانند تبدیل پیله به نخ نیز غافل شد.

به نظر می‌رسد با ایجاد هماهنگی‌های لازم و اعطای وام، قطع تدریجی واردات نخ ابریشم و سیاست‌های حمایتی می‌توان در بخش تولید کرم ابریشم و تبدیل آن به نخ در داخل به نتیجه مثبتی رسید. تحقیقات میدانی برای این گزارش نشان می‌دهد اغلب صنایع وابسته به نخ ابریشم هم‌اکنون از محصولات وارداتی استفاده می‌کنند. به‌عنوان نمونه یک بافنده «چادرشب‌های معروف گیلان» در قاسم‌ آباد از توابع چابکسر در پاسخ پرسش «فرصت امروز» مبنی چگونگی تهیه نخ‌های مورد استفاده می‌گوید: «پیش‌تر‌ها در خانه‌ام به‌وسیله ابزارهای اولیه از پیله نخ تولید می‌کردم و کار رنگرزی آن را شخصاً انجام می‌دادم اما با گذشت زمان و وفور نخ‌های خارجی، همچنین تنها ماندن در کار، ترجیح می‌دهم نخ‌های مورد نیازم را از بازار تهیه کنم.» شاید بد نباشد اضافه کنیم جست‌وجو برای بازدید از یک کارگاه در حال فعالیت تولید نخ ابریشم در یکی از روزهای تابستان 94 در منطقه‌ای که محل اصلی استفاده از این نوع نخ در گیلان است، بی‌نتیجه ماند که این خود نیاز به بازنگری در صنایعی مثل نخ‌ریسی را گوشزد می‌کند.