بازگشت به دوران مس

خیلی پیش‌تر‌ها که به بازار تهران می‌رفتید، توی راسته‌ای از این بازار صدای دنگ دنگ چکش روی ورق‌های فلز مس، خبر از ساخت انواع ظروف برای مصارف خانگی می‌داد. اگر چه ایرانیان از دیرباز برای پخت غذا از انواع ظروف مسی استفاده می‌کردند و این امر تاثیر به‌سزایی در سلامت جسمی و روحی افراد داشت؛ اما با گذشت زمان این ظروف در مصارف خانگی فراموش شد و جای خود را به ظروف تفلون، روی و... سپرد. این در حالی است که استخراج مس از معادن ایران و صدور آن به دیگر کشورها به‌صورت خام، باعث می‌شود کمی درنگ کنیم و راه‌های تبدیل مواد خام را به مصنوعاتی که می‌تواند مصرف داخلی را برطرف کند و ارزآوری داشته باشد، بررسی کنیم.

پیشینه و کاربرد

مس فلز قرمزرنگی است که از خاصیت هدایت الکتریکی و حرارتی بسیار بالایی برخوردار است و در بین فلزات خالص، تنها خاصیت هدایت الکتریکی نقره در حرارت اتاق از مس بیشتر است و چون قدمت مصنوعات مسی کشف شده به سال 8700 قبل از میلاد برمی‌گردد، احتمالا این فلز قدیمی‌ترین فلزی است که مورد استفاده انسان قرار گرفته است.

به دلیل خاصیت چکش‌خوری این فلز در مصارفی چون: ساخت سیم‌های مسی، لوله‌های مسی، دستگیره‌های در منازل، وسایل منزل، مجسمه‌سازی، آهنرباهای الکتریکی، موتورها (به‌ویژه موتورهای الکترومغناطیسی) کلیدها و تقویت کننده‌های الکتریکی، لامپ‌های خلأ و... همچنین در تجهیزات بیمارستانی و ساخت «سازهای زهی» نیز از سیم‌های مسی بهره می‌برند.

3درصد ذخایر مس دنیا در ایران

دکتر حسین پناهیان، مدیرعامل بورس کالای تهران اردیبهشت 94 با اعلام اینکه فلز مس، نبض توسعه اقتصادی دنیاست و بسیاری از صنایع بزرگ در دنیا مانند کابل و برق، صنایع لوازم خانگی، مخابرات و... نیازمند مس هستند، گفت: «مس یكی از اقلام عمده در صادرات غیرنفتی ایران به‌شمار می‌رود و باید به این نکته توجه کنیم که ایران یکی از کشورهای برخوردار از کمربندهای فعال معدنی مس در دنیا بوده و حدود 3درصد از ذخایر جهانی مس را در اختیار دارد و از این نظر یكی از 10کشور برتر جهان است.»

هنری که رو به فراموشی است

یزد، اصفهان و کرمان شهرهایی هستند که مصنوعات مسی ساخته شده دست هنرمندانش سر از کشورهای دیگر و گنجینه‌های شخصی افراد در آورده است، اما احمد زائری، هنرمندی که 50‌سال است به شغل مسگری و ساخت مصنوعات مسی مشغول است، می‌گوید: «با مدرنیزه شدن زندگی مردم و از طرفی افزایش جهانی قیمت مس، استقبال مردم از مصنوعات مسی رو به افول گذاشت و همین امر باعث شد هنرمندان مسگر شغل خود را رها کرده و به شغل دیگری روی آوردند و این امر باعث انزوای بیشتر بازار مصنوعات مسی در ایران شد.» سیداکبر توجهی، از مسگرهای قدیمی یزد با تایید گفته‌های زائری می‌گوید: «حدود 50 سال پیش یک قابلمه چهار‌کیلویی تهیه شده از مس خالص 40 تا 60‌تومان ارزش داشت.»

تامین مواد اولیه مسگری در گذشته و اکنون

در گذشته ظروف قدیمی و مستعمل مسی در کوره مس ذوب می‌شد و درون چند قابلمه کوچک ریخته می‌شد، سپس آتشکار با کمک چند کارگر ورقه‌های مس را با چکش پهن می‌کرد و قرص‌های گرد ایجاد می‌کردند و مس را یا به‌صورت ورقه یا به‌صورت کاسه تحویل مسگرها می‌دادند، اما امروزه مواد اولیه به‌صورت آماده در بازار موجود است و نیاز چندانی نیست تا مدت‌زمان زیادی را به روال گذشته صرف استحصال ورق‌های مورد استفاده از مصنوعات مستعمل کنیم.

تلفیقی از هنر و صنعت برای بازگشت سرمایه

مسعود صمیمی، هنرمندی اهل تهران است که به کار تدریس و ساخت مصنوعات مسی مشغول است، می‌گوید در سال حدود هزار قطعه از این قطعات را در اشکال گوناگون می‌سازد. روش کار او سنتی صرف نیست و از علم روز نیز در ساخت مصنوعات استفاده می‌کند. برخلاف گذشته که مسگر پیشکسوت یزدی می‌گوید: «در زمان قدیم تولید ادوات مس مانند اکنون نبود و ورقه‌های مس کنونی وجود نداشت و ما مواد اولیه خود را از ظروف مسی کهنه و بلااستفاده تامین می‌کردیم.» مواد مورد نیاز را از بازار پامنار تهران تهیه می‌کند.

با این همه، هر تولید‌کننده‌ای نیاز به خریدار دارد. بسیاری از تولیدکنندگان، دغدغه مرحله پس از تولید دارند و اینکه آیا سرمایه‌گذاری انجام شده بازخواهد گشت یانه؟ صمیمی در این باره به «فرصت‌امروز» می‌گوید: «ساخته‌هایم خوشبختانه بسیار مورد علاقه‌ مخاطبان من است، به‌طوری‌که از چندین هزار قطعه‌ای که تاکنون ساخته‌ام به‌جز چهار، پنج قطعه که به اصرار همسرم در خانه مانده‌، بقیه به فروش رفته است.»این سازنده مصنوعات مسی با اشاره به حفظ هویت ملی با نگاه موشکافانه و در عین‌حال خلاق و امروزی به داشته‌های فرهنگی و هنری‌مان در پاسخ به این پرسش که آیا دولت می‌تواند کمکی در راستای ارتقای سطح کمی و کیفی این هنر- صنعت کند، می‌افزاید: «البته که می‌تواند. برای تداوم و طراوت یک تولید هنری مهم‌ترین چیز داشتن امکانات اولیه است، حداقل داشتن یک کارگاه مناسب و تجهیزات اولیه‌ آن آسایش خیالی برای هنرمند به وجود می‌آورد که بیشتر انرژی و توانش را در خدمت بهبود کیفیت تولیداتش به کار بگیرد و این در درازمدت یعنی ارتقای کیفیت فرهنگی، تولید‌کنندگان هنر و فرهنگ وقت‌شان نباید صرف نگرانی‌های اجاره‌های سنگین کارگاه و اسباب‌کشی سالانه و... شود.»

راه‌اندازی یک کارگاه کوچک

بسیار دیده‌ایم کسانی را که از هیچ آغاز کرده‌اند و پس از مدتی کسب‌و‌کارشان رونق گرفته است. به باور افرادی که در این گزارش مورد خطاب قرار گرفته‌اند برای راه‌اندازی یک کارگاه کوچک ساخت تزیینات مسی (غیر از مکان کارگاه) متوسط از 15‌ تا 40‌میلیون تومان نیاز است که این اعداد البته با توجه به وسعت کار قابل تغییر است و بدیهی است که پیش از این مرحله یادگیری فوت و فن کار نیز نیاز اولیه خواهد بود. با این حال همان‌طور که پیش‌تر گفته شد بازاریابی خوب تاثیر به‌سزایی در روند موفقیت تولیدکنندگان خواهد داشت.

توصیه پایانی

بسیاری از افراد فعال در عرصه ساخت مصنوعات مسی معتقدند بی‌توجهی به این هنر در آینده‌ای نزدیک ریشه آن را خواهد زد. بد نیست بدانیم صادرات رسمی مصنوعات مسی چندان چشمگیر نیست، اما به گفته کارشناسان در صورت حمایت دولت و همت بخش خصوصی می‌توان از این راه درآمد بسیاری را نصیب کشور کرد. راه‌اندازی دوره‌های آموزشی (حتی رایگان) برای علاقه‌مندان و ایجاد سازوکارهایی که -جوانان علاقه‌مند پس از یادگیری- بتوانند کارگاه‌هایی راه‌اندازی کنند. اینکه استخراج کنیم و خام بفروشیم، شاید در کوتاه‌مدت عایدی مناسبی برای‌مان داشته باشد، اما صادرات مصنوعات دست‌ساز و حتی صنعتی قطعا ارزآوری بیشتری خواهد داشت. در زمینه ساخت مصنوعات مسی آنچه بیش از هر چیز دیگر به چشم می‌آید کج‌سلیقگی است که متاسفانه بیشتر می‌توان در بخش دولتی جست‌وجو کرد، اما یقینا برای آنها که به سرمایه‌گذاری می‌اندیشند، پیشنهاد مفیدی است و بد نیست آن را بیازمایند.