حساب های بانکی ما، حساب های بانکی آنها

در دنیای امروز همان گونه که مردم برای انجام امور خود نیازمند داشتن حساب بانکی هستند، بانک ها نیز در همه جای دنیا نیازمند پول های مردم هستند تا بتوانند منابع مورد نیاز خود را پر و پیمان کرده، بانکداری کنند و وام و اعتبار دهند. پس حساب بانکی مولود نیاز مشترک بانک و مشتری است. اما برخلاف بازار سرمایه و بورس که مشتریان پروپاقرص آن اهل محاسبه دقیق ریسک سرمایه گذاری و معاملات هستند، مشتریان بانک ها به ویژه سپرده گذاران چندان اهل محاسبه ریسک متداول در بازار سرمایه نیستند بلکه برعکس آنان، محافظه کارانه محلی امن و مطمئن می خواهند تا پول خود را برای دریافت و پرداخت های روزانه یا کسب سود سپرده به بانک بسپارند؛ زیرا سپرده گذاران اطمینان دارند برخلاف بازار سرمایه، گشودن حساب بانکی نزد بانک های معتبر مشروط به نظارت کارا و موثر بانک مرکزی، اصل سپرده های بانکی آنان از گزند روزگار و سوخت شدن محفوظ خواهد ماند. «سود علی الحساب» و «سود قطعی» نیز در حساب های سپرده گذاری مدت دار به راه است. از نظر مالیات نیز فعلا به سپرده های اشخاص حقیقی در بانک ها مالیات تعلق نمی گیرد. پس مشتری بانک برای باز کردن حساب بانکی باید آرامش خاطر داشته باشد و به بانک مورد نظر خود اطمینان کند. برای رسیدن به این مقصد، بانک ها نیز بایستی با کارکرد صحیح و مردم مدار، آرامش و اطمینان خاطر مشتریان را فراهم آورند تا آنان منابع خود را به بانک ها بسپارند، نه آنکه اختلاس های پی درپی یا پرداخت تسهیلات دستوری و فرمایشی همراه با مدیریت کارنابلد غیربانکی، سرمایه های بانکی مردم را در معرض نابودی قرار دهد؛ بنابراین اطمینان خاطر و آرامش فکری مردم، مهمترین سرمایه اجتماعی بانک ها برای جذب سپرده های بانکی است. این اعتماد مردمی راحت به دست نمی آید. 

باید سال ها مناسب و سالم کار کرد تا اطمینان مردم به کارکرد صحیح و موفق یک بانک جلب شود. اعتماد بین بانک و مشتری، اعتماد متقابل است.

اقتصاد ایران بانک محور است. مردم ناچارند برای انجام امور جاری روزانه خود در بانک ها حساب داشته باشند تا نیازهای مالی خود را از طریق بانک ها تامین نمایند. افزون بر آن، کارکنان دولت یا کارکنان سایر بخش های غیردولتی و عمومی نیز برای دریافت حقوق و مواجب خود بایستی در بانک حساب باز کنند. دستگاه های اجرایی دولتی و موسسات بخش خصوصی و غیردولتی نیز نیازمند داشتن حساب بانکی هستند. مقررات پولشویی نیز با پرداخت های نقدی، میانه خوبی ندارد و مردم را به سوی پرداخت غیرنقدی هدایت می کند. پس قانونگذار بایستی زمینه افتتاح انواع حساب های بانکی را برای مردم فراهم نماید. انتخاب بانک مورد نظر از بین بانک های خصوصی و دولتی فعلی نیز به سلیقه مردم بستگی خواهد داشت. در حال حاضر براساس مقررات قانون عملیات بانکی بدون ربا، سه نوع حساب در نظام بانکی ایران به رسمیت شناخته است. حساب سپرده قرض الحسنه که خود به دو شاخه حساب جاری و حساب پس انداز قرض الحسنه تقسیم می شود و حساب سپرده گذاری مدت دار. به حساب جاری و حساب قرض الحسنه پس انداز، سود تعلق نمی گیرد؛ زیرا مغایر با شرع تشخیص داده شده است. نهایت آنکه دارندگان حساب سپرده قرض الحسنه ممکن است برنده خوش شانس جوایز قرعه کشی بانک ها باشند. بدین ترتیب، شوق برنده شدن در قرعه کشی قرض الحسنه، عامل بسیار مهم در جذب و افزایش سپرده های قرض الحسنه پس انداز است. رابطه حقوقی بین بانک ها و سپرده گذاران در حساب های جاری و حساب های پس انداز نیز مبتنی بر عقد قرض است. به دارندگان حساب های سپرده گذاری مدت دار باتوجه به میزان موجودی حساب و سهم منابع بانک ها سود تعلق خواهد گرفت که به دو صورت «علی الحساب سود» و «سود قطعی» پرداخت خواهد شد. این شرحی مختصر از انواع حساب های بانکی رایج در کشورمان بود.

اما حساب های بانکی در خارج از کشور به ویژه در آمریکا انواع متفاوتی دارند. در اینجا هدف بررسی تخصصی انواع حساب های بانکی در خارج کشور از ابعاد حقوقی و بانکی نیست. در حد اطلاعات عمومی به طور خلاصه، معروف ترین حساب های بانکی در خارج از کشور عبارتند از: Checking accounts، Savings accounts، Money market accounts (MMAs)، Certificate of deposit accounts (CDs)

اول؛ «Checking accounts» تقریبا کاربرد حساب های جاری را دارد. حساب جاری نوعی سپرده گذاری بانکی است که دارنده آن می تواند هر لحظه تمام یا بخشی از موجودی حساب خود را با صدور چک به دیگری انتقال دهد. در واقع، حساب جاری یک حساب سپرده است که به شما امکان می دهد به راحتی برداشت، سپرده و انتقال وجه را انجام دهید. به حساب های جاری می توان با استفاده از چک، دستگاه های باجه خودکار (ATM) و سایر روش های الکترونیکی دسترسی داشت. حساب های جاری اغلب برای نگه داشتن پول جهت هزینه های کوتاه مدت استفاده می شوند. به پاره ای از ویژگی های حساب جاری در بانک های خارج از کشور و موارد استفاده از آن اشاره می شود:

* حساب جاری برای نگهداری وجوهی که دارنده حساب می خواهد خرج کند یا برای پرداخت قبوض استفاده نماید، طراحی شده است.

* حساب جاری ممکن است با چک های کاغذی نیز همراه باشد. چک معمولا توسط بانک در اختیار دارنده حساب جاری قرار می گیرد.

* حساب جاری می تواند به انواع دیگر حساب های بانکی از جمله حساب های پس انداز مرتبط شود.

حساب های جاری انواع مختلفی دارند که برای اهداف مختلف طراحی شده اند. مثلا یک حساب جاری تجاری توسط صاحبان مشاغل استفاده می شود. افسران، مدیران یا کارمندان کسب و کار اختیار استفاده از حساب برای هزینه های تجاری را خواهند داشت. برخی بانک ها برای دانشجویان کالج حساب های جاری با مزایایی مانند نداشتن هزینه نگهداری یا حداقل موجودی ارائه می کنند؛ زیرا با این نوع حساب دانشجویان نحوه مدیریت امور مالی خود را یاد می گیرند. یک حساب جاری مشترک، حسابی است که به دو یا چند نفر، اغلب همسران اجازه می دهد چک بنویسند و از حساب مشترک برداشت یا سپرده گذاری کنند.

دوم؛ «Savings accounts» یا حساب های پس انداز، یک حساب سپرده است که به آن، بهره بانکی تعلق می گیرد؛ سپرده ای که در یک بانک یا موسسه مالی دیگر نگهداری می شود. اگرچه بانک ها معمولا به این حساب ها فقط نرخ بهره متوسط می پردازند، اما ایمنی و قابلیت اطمینان آنها، این نوع حساب را به گزینه مناسبی برای نگهداشت پول نقدی که برای نیازهای کوتاه مدت در دسترس دارید، تبدیل می کند. در برخی بانک ها حساب های پس انداز ممکن است محدودیت هایی در دفعات برداشت وجه داشته باشند، اما به طور کلی، حساب های پس انداز، انعطاف پذیری استثنایی را ارائه می دهند که برای ایجاد یک صندوق اضطراری، پس انداز برای یک هدف کوتاه مدت مانند خرید ماشین یا رفتن به تعطیلات یا صرفا جمع آوری وجه نقد مازادی که در حساب جاری خود به آن نیاز نیست، ایده‎آل است تا به وسیله آن بتوان سود کمی کسب کرد. در آمریکا حساب های پس انداز در انواع مختلفی وجود دارد. حساب های پس انداز با دسترسی فوری (Instant-access savings accounts) و حساب های پس انداز با دسترسی محدود (Limited-access savings accounts) و حساب های پس انداز با نرخ ثابت (Fixed-rate savings accounts) از انواع حساب های پس انداز بانک های آمریکایی هستند که هر یک ویژگی خاص خود را دارند. رقابتی شدید بین بانک ها در تعیین نرخ بهره بانکی حساب های پس انداز برای جذب مشتری وجود دارد. در آمریکا بهره بانکی (bank interest) که به حساب های پس انداز تعلق می گیرد ربا محسوب نمی شود؛ در حالی که در کشور ما هنوز مشخص نیست آیا بهره بانکی(bank interest) همان ربای قرضی و حرام است یا نوعی سود بانکی است.

سوم؛ Money market accounts (MMAs)یا حساب بازار پول، یک حساب پس انداز با ویژگی های خاص است. نرخ بهره ای که یک حساب بازار پول تعلق می گیرد معمولا بالاتر از نرخ یک حساب معمولی پس انداز است. برای باز کردن حساب برخی از بانک ها به حداقل سپرده بالاتری در حساب بازار پول نسبت به حساب پس انداز نیاز دارند. همچنین ممکن است یک بانک نرخ بالاتری را برای حساب هایی با سپرده های بالاتر از یک آستانه مشخص و نرخ پایین تری برای حساب هایی با موجودی زیر آن آستانه ارائه دهد. حساب بازار پول را به عنوان نوعی ترکیبی بین حساب جاری و پس انداز در نظر بگیرید. بسیاری از حساب ها شامل چک یا کارت نقدی هستند که به شما امکان می دهد از حساب برای خرید استفاده کنید. برخی از حساب های بازار پول ممکن است تعداد چک هایی را که می توانید در هر ماه از حساب خود بنویسید محدود کنند. اگر موجودی پس انداز بالایی دارید و می توانید نرخ بهره بالاتری از یک حساب بازار پول دریافت کنید، ممکن است ارزش آن را داشته باشد که چنین حسابی را باز کنید. یک حساب بازار پول با نرخ بهره بالاتر نسبت به سایر حساب های پس انداز ممکن است محلی مناسب و خوب برای نگهداری پول جهت پیش پرداخت خانه باشد. در غیر این صورت، یک حساب پس انداز استاندارد ممکن است برای نیازهای کوتاه مدت شما مناسب تر باشد. حساب های بازار پول را نباید با صندوق های بازار پول که صندوق های سرمایه گذاری در اوراق بهادار هستند، اشتباه گرفت. در بیان ویژگی های حساب بازار پول گفته شده: «حساب های بازار پول توسط بانک ها و اتحادیه های اعتباری ارائه می شوند و مزایا و ویژگی های حساب های پس انداز و جاری را ارائه می دهند. بانک ها و موسسات مالی به این گونه حساب ها معمولا نرخ های بهره بالاتری نسبت به حساب های پس انداز معمولی می پردازند و ممکن است کارت های نقدی و امتیازات محدودی برای نوشتن و صدور چک داشته باشند.» MMA ها برای اهداف کوتاه مدت به جای برنامه ریزی مالی بلندمدت مناسب هستند. بسیاری از بانک ها نیز حساب های جاری با بازده یا سود بالا را ارائه می کنند که ممکن است نرخ های بهتری نسبت به حساب های بازار پول پرداخت کنند، اما محدودیت های بیشتری را اعمال می کنند. جایگزین های MMA شامل حساب های پس انداز با بازده بالا و گواهی سپرده است.

چهارم؛ Certificate of deposit accounts (CDs) یا گواهی سپرده، یک سپرده مدت دار است که توسط بانک ها و اتحادیه های اعتباری در آمریکا فروخته می شود. سی دی ها معمولا با حساب های پس انداز متفاوت هستند و نمی توان آنها را جزو حساب های بانکی محسوب نمود؛ زیرا سی دی در واقع اوراق بهاء هستند و دارای یک مدت مشخص و ثابت قبل از برداشت پول بدون جریمه و به طور کلی نرخ بهره بالاتر است. بانک انتظار دارد سی دی تا سررسید نگهداری و نقد نشود تا در زمان سررسید بتوان آنها را برداشت و سود پرداخت کرد. در آمریکا سی دی ها توسط شرکت بیمه سپرده فدرال (FDIC) برای بانک ها و توسط اداره ملی اتحادیه اعتباری (NCUA) برای اتحادیه های اعتباری بیمه می شوند. در ازای سپرده گذاری پول توسط مشتری برای مدت توافق شده، موسسات معمولا نرخ های بهره بالاتری نسبت به حساب هایی که مشتریان می توانند در صورت تقاضا از آنها برداشت کنند، ارائه می کنند. اگرچه ممکن است در وضعیت منحنی بازده معکوس اینطور نباشد. معمولا در گواهی سپرده (CD) نرخ های ثابت رایج هستند، اما برخی موسسات سی دی هایی را با اشکال مختلف و نرخ های متغیر ارائه می دهند. مثلا در اواسط سال 2004، انتظار می رفت که نرخ بهره افزایش یابد و بسیاری از بانک ها و اتحادیه های اعتباری شروع به ارائه سی دی هایی با ویژگی «bump-up» کردند. اینها امکان تنظیم مجدد نرخ بهره را در زمانی که مصرف کننده انتخاب می کند، در طول مدت سی دی امکان پذیر می کند. گاهی اوقات موسسات مالی سی دی های نمایه شده را به بازار سهام، بازار اوراق قرضه یا سایر شاخص ها معرفی می کنند.

برخی از ویژگی های Certificate of deposit accounts (CDs) گواهی سپرده عبارتند از:

* برای جذب مشتری موسسات کوچک تر تمایل دارند نرخ بهره بالاتری نسبت به موسسات بزرگ تر ارائه دهند.

* حساب های CD شخصی معمولا نرخ های بهره بالاتری نسبت به حساب های CD تجاری دریافت می کنند.

* بانک ها و اتحادیه های اعتباری که توسط FDIC یا NCUA بیمه نمی شوند، معمولا نرخ های بهره بالاتری ارائه می دهند.

* از نظر حداقل موجودی، سی دی ها معمولا به حداقل سپرده نیاز دارند و ممکن است نرخ های بالاتری برای سپرده های بزرگ تر ارائه دهند. بهترین نرخ ها به طور کلی در «سی دی های جامبو» با حداقل سپرده 100000 دلار ارائه می شود. سی دی های جامبو معمولا توسط سرمایه گذاران نهادی بزرگ، مانند بانک ها و صندوق های بازنشستگی که علاقه مند به گزینه های سرمایه گذاری کم ریسک و پایدار هستند، خریداری می شود. برداشت ها قبل از سررسید تعیین شده در cd معمولا مشمول جریمه قابل توجهی هستند. در مجموع Certificate of deposit accounts (CDs) گواهی سپرده منتشره توسط بانک ها را می توان نوعی اوراق بهادار بانکی تلقی کرد.

در بحث انواع حساب های بانکی باید بدین نکته توجه داشت که هر نوع حساب بانکی، ویژگی ها و کارکردهای مخصوص به خود را دارد. از جنبه قیمت تمام شده منابع بانکی، موجودی برخی حساب های بانکی جزو منابع ارزان قیمت و برخی دیگر جزو منابع گران قیمت محسوب می شود. حساب جاری و حساب سپرده قرض الحسنه جزو منابع ارزان قیمت محسوب می شوند؛ زیرا به این حساب ها سود یا کارمزد پرداخت نمی شود. برعکس، حساب سپرده سرمایه گذاری مدت دار جزو منابع گران قیمت بانکی محسوب می شود؛ زیرا بانک ها به این قبیل حساب ها باید سود پرداخت کنند. در بانکداری غربی پدیده ای به نام «حساب پس انداز قرض الحسنه» یافت نمی شود؛ زیرا در آنجا بانک ها در قبال ماندگاری موجودی حساب بایستی به مشتری خود بهره بانکی پرداخت کنند. حساب های جاری معمولا برای رفع نیازهای آنی و ضروری به نقل وانتقال پول طراحی شده اند. پس ماندگاری موجودی حساب های جاری کوتاه مدت است؛ بنابراین در بانکداری مدرن از موجودی حساب های جاری برای پرداخت تسهیلات بلندمدت استفاده نمی شود؛ زیرا حتی با فرض وصول اقساط وام بلندمدت بانک به هر حال باید پاسخگوی مطالبات و درخواست های دارنده حساب جاری باشد. در نتیجه به علت فقدان توجیه اقتصادی و غیرمتوازن بودن مدت ماندگاری موجودی حساب های جاری و مدت بازپرداخت اقساط وام های بلندمدت، ریسک بانک ها به شدت افزایش می یابد؛ به ویژه آنکه اگر کشور با حالت تورمی مواجه باشد بانک زمانی اقساط وام پرداخت شده را دریافت خواهد کرد که ارزش پول کاهش یافته و این پدیده ضرر بانک ها را به همراه خواهد داشت. به بیان دیگر، در پرداخت تسهیلات بلندمدت با استفاده از منابع کوتاه مدت بین پرداخت و وصول اقساط توازن اقتصادی وجود ندارد. درحالی که تسهیلات تکلیفی درست برخلاف این قاعده بانکی رفتار می کند؛ یعنی الزام بانک ها به پرداخت تسهیلات بلندمدت بدون سود از محل موجودی حساب های جاری و حساب های قرض الحسنه بدون سود و فقط با گرفتن کارمزد پایین. ناترازی مزمن بانک ها، یکی از پیامدهای منفی این گونه سیاستگذاری بانکی است.

هدف از طراحی حساب های پس انداز، جمع کردن پول های مازاد مشتری در این گونه حساب هاست. پس بانک ها بایستی در قبال ماندگاری موجودی حساب به مشتری خود بهره بانکی پرداخت کنند. برخی از حساب های سپرده دارای بهره ثابت و برخی دارای بهره متغیر هستند که باتوجه به مبلغ سپرده و مدت ماندگاری تعیین می شود. اصطلاح سپرده کوتاه مدت، سپرده میان مدت و سپرده بلندمدت از اینجا منشأ گرفته است. در طرح 90 ماده ای کمیسیون اقتصادی مجلس در مورد انواع حساب های بانکی در ایران گفته شده است: «دریافت و نگهداری وجوه توسط موسسات اعتباری در قالب «حساب جاری»، «حساب سپرده قرض الحسنه» و «حساب سپرده سرمایه گذاری» با شرایط مذکور در این قانون، قانون عملیات بانکی بدون ربا (بهره) مصوب 1362/6/10 و اصلاحات بعدی آن و رعایت دستورالعمل های ابلاغی بانک مرکزی مجاز است» و در مورد حساب قرض الحسنه پس انداز نیز گفته شده است:

«الف. رابطه حقوقی سپرده گذار با مؤسسه اعتباری در سپرده قرض الحسنه، «وکالت برای اعطای قرض الحسنه» است. موسسه اعتباری به موجب قرارداد متعهد می شود وجوه سپرده گذاران را بعد از کسر ذخایر قانونی و احتیاطی که حدود آن توسط هیأت عالی تعیین می شود، مطابق ماده (32) این قانون، صرف پرداخت تسهیلات خُردِ قرض الحسنه کند.

ب. موسسه اعتباری بازپرداخت اصل سپرده قرض الحسنه سپرده گذاران را به صورت «عندالمطالبه» تضمین می کند.

پ. به حساب های سپرده قرض الحسنه دسته چک داده نمی شود.

ت. به موجودی حساب های سپرده قرض الحسنه سود تعلق نمی گیرد.»

اگر قرار است بانک در سپرده قرض الحسنه وکیل سپرده گذار باشد، در این صورت وکیل امین سپرده گذار است و بنا بر قاعده فقهی «الأمین لا یضمن إلّا بالتعدی أو التفریط» وکیل ضامن نیست. پس براساس کدام قاعده فقهی یا قواعد حقوقی بانک بایستی بازپرداخت اصل سپرده های قرض الحسنه را تضمین کند؟ آیا در این قبیل سپرده گذاری ها سپرده گذاران واقعا قصد اعطای وکالت به بانک برای پرداخت وام قرض الحسنه را دارند؟ آیا عدم تعلق امتیاز بانکی یا جوایز قرعه کشی به سپرده های قرض الحسنه، سیاستی مناسب و کارا برای جذب سپرده های بانکی است یا برعکس، تصویب شتابزده این مقررات خروج سپرده ها از بانک های کشور را به همراه خواهد داشت؟ با توجه به این ملاحظات بانکی و حقوقی بهتر است به جای ابداع این قواعد که در بطن خود دارای اشکالات بنیانی حقوقی و فقهی است، سعی کنیم با بهره گیری از فرآیندهای بانکی شناخته شده در صنعت بانکداری دنیا، آنها را از نظر عدم مغایرت با موازین فقهی پالایش و در صنعت بانکداری ایرانی بومی سازی کنیم تا مردم برای استفاده از خدمات بانکی در حصار این قواعد پیچیده و ظاهری حقوقی قرار نگیرند.

سخن پایانی آنکه، برخلاف تصور عده ای، بانکداری صندوقداری نیست بلکه در دنیای امروز بانک یک موسسه اقتصادی و انتفاعی است که هم در برابر سپرده گذاران و هم در برابر صاحبان سهام بانک بایستی پاسخگوی عملکرد خود باشد. صنعت بانکداری نیز گردش سالم و پالایش شده پول و اعتبار بین بانک و مشتری (اعم از سپرده گذار، تسهیلات گیرنده و سهامدار) و کسب سود از این صنعت است. صنعت بانکداری، صنعتی وارداتی و غیربومی است که با فرهنگ ایرانی بومی سازی شده است، اما هنوز در نیمه راه است. به عنوان مثال، هنوز مشخص نیست آیا پدیده هایی مانند بهره بانکی از نظر موازین شرعی مشکل دارد یا مجاز است؟ واقعیت انکارناپذیر آن است که این صنعت سال هاست از بانکداری جهانی دور مانده و از سرویس ها و محصولات جدید بانکی محروم شده است. بهره مندی از بالاترین سطح کمی و کیفی خدمات بانکی، نیاز کشور و حق مردم است؛ بنابراین به جای محصور ماندن در حصار فرآیندها و عملیات بانکی کهنه و ناکارآمد باید زمینه همکاری و تعامل بانک های کشورمان با بانک های سایر کشورها را فراهم سازیم تا مشتریان بانک ها بتوانند در یک فضای رقابتی سالم و غیررانتی از سرویس ها و محصولات جدید و حساب های بانکی در سطح بین المللی بهره مند شوند.