استفاده از منابع آب‌ های غیرمتعارف ، یکی از اولویت‌ های دولت یازدهم است / ‌دستاوردهای‌ ایران در باروری ابرها

چند صباحی است که خبرهای خوبی در حوزه آب، از طریق رسانه‌ها به گوش مردم نمی‌رسد. بعضی فکر می‌کنند که دیگر کار از کار گذشته و فقط باید چشم به آسمان دوخت. اما در این میان هستند پژوهشگرانی که به فکر استفاده انواع دیگری از منابع آبی افتاده‌اند که می‌تواند تا حدودی بحران پیش آمده را کنترل کند.

این منابع را به‌عنوان آب‌های غیرمتعارف می‌شناسند که یکی از آنها افزایش حجم بارش‌ها با استفاده از باروری ابرهاست. بنابراین می‌توان در مواقعی، ابرهای مخصوصی را بارور و با این کار، ابر موردنظر را به باریدن مجاب کرد.

شاید همه ما با عبارت «باروری ابرها» آشنا باشیم اما قطعا خیلی‌ها درک درستی از این موضوع ندارند و فکر می‌کنند این عمل، یعنی خلق بارش‌ها. بنا به اعلام سازمان جهانی هواشناسی، در سال 2009 خلق سیستم‌های بارش‌زا یا حتی تغییر جهت بارش‌ها به صرف انرژی بسیار زیادی نیاز دارد که هنوز بشر نتوانسته به آن دست پیدا کند، از این رو باید به کسانی که چنین ادعایی دارند، به دیده تردید نگریست.

حال پرسش اینجاست که بارور‌سازی ابرها یعنی چه؟ به همین دلیل به سراغ محمدمهدی جوادیان‌زاده، مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها رفتیم تا از چگونگی انجام این عمل، به‌ویژه در ایران آگاه شویم. آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی «فرصت امروز» با وی است.

خلق بارش یا تشدید بارش؟

باروری ابرها در حقیقت، تغییراتی است که بشر در میکروفیزیک ابر ایجاد می‌کند تا موجب تشدید بارش‌ها شود. بنابراین طبق این روش، خلق بارش نداریم، بلکه تشدید بارش اتفاق خواهد افتاد. به‌عبارتی در صورت مساعد بودن جو، ابرهای آماده، با بارورسازی، شروع به بارش می‌کنند. برای درک مکانیسم این عمل لازم است در ابتدا توضیح مختصری راجع به نوع ابرها و نحوه ذخیره رطوبت‌شان داده شود.

به‌طورکلی، ابرها به دو نوع سرد و گرم تقسیم می‌شوند. ابرهای گرم کمتر در ایران دیده می‌شوند و در مقابل، نوع سرد بیشتر در فصول پاییز، زمستان و ابتدای بهار در مناطق مختلف کشور به‌خصوص نواحی کوهستانی به وجود می‌آید.

در این نوع از ابرها معمولا قطره‌های ریز آب وجود دارد که به خاطر خالص بودن جو، به بلورهای یخ تبدیل نمی‌شوند. پس بارورسازی یعنی فرستادن نوعی ناخالصی در ابر، برای تشکیل هسته و مرکز تشکیل بلور یخ. این بلور بعد از رشد کردن، به واسطه جرمی که پیدا می‌کند سقوط کرده و به زمین می‌آید.

یدید نقره، یکی از بهترین ناخالصی‌هایی است که می‌تواند هسته اصلی تشکیل بلور باشد. بی‌ضرر بودن این ماده با آزمون و خطای 60 تا 70 ساله به اثبات رسیده و هم‌اکنون در تمام دنیا از همین ماده استفاده می‌شود. حتی در کشورهایی که بیش از 40سال از این روش استفاده می‌کنند، مشکل زیست محیطی یا آلودگی خاک یا آب گزارش نشده است.

باروری ابر سرد در کشورهای مختلف با سه روش انجام می‌شود؛ اول، پرواز هواپیما بر فراز آسمان و نفوذ آن به بهترین نقطه ابر و شلیک یدید نقره، دوم، ژنراتورهای زمینی که این ماده را به سمت ابر متصاعد می‌کنند و در آخر شلیک توپ یا راکد که بیشتر در چین استفاده می‌شود و چندان روش تایید شده‌ای نیست.

به‌صرفه بودن باروری ابر از نظر اقتصادی

در ایران بیشتر از هواپیما کمک می‌گیرند. در حال حاضر هر پرواز، بین 120 تا 150میلیون تومان هزینه دارد. زیرا اجاره هواپیما، سوخت، بیمه و غیره از جمله هزینه‌هایی است که باید به آن توجه کرد. اما از آن طرف با توجه به نوع و پتانسیل ابر، بارش‌ها 10 تا 15درصد تشدید شده و می‌توان میزان آب استحصال شده را از این طریق بالا برد.

طبق برآوردها، قیمت تمام شده هر مترمکعب آب، در روش باروری ابرها 200ریال است. این درحالی است که قیمت تمام شده در هر مترمکعب آبی که از طریق دستگاه آب شیرین‌کن استحصال می‌شود بین 1500 تا دو هزارتومان است. بنابراین به‌صرفه بودن باروری ابرها در صورت مساعدت شرایط جوی، کاملا مشهود و ملموس است.

ابزارهای اصلی در این روش به چند عامل تقسیم می‌شود. به‌جز هواپیما، نیاز به رادارهایی است که بتواند ابرهای مساعد را شناسایی کند. اکنون سه رادار روسی در اختیار مرکز باروری ابرها قرار دارد که متاسفانه تاریخ بهره‌برداری از آنها به اتمام رسیده است. شش رادار هم در سازمان هواشناسی وجود دارد که قرار است طبق تفاهم‌نامه‌ای از آنها نیز استفاده شود. در حال حاضر یکی از مهم‌ترین مشکلات مرکز، عدم پوشش‌دهی مناسب و یکدست رادار، به‌خصوص در مناطق شرقی و مرکزی است. بر این اساس، توافقی از طرف مرکز با دانشگاه امام حسین(ع) و پشتیبانی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به امضا رسیده و پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نزدیک تولید رادار در کشور اجرایی شود.

برنامه‌ها و پروژه‌ها

اگرچه در دولت قبل، حرکت‌هایی برای توسعه و تحقیق در زمینه باروری ابرها صورت گرفت اما با حضور دولت جدید، امیدها بیشتر شد. زیرا بسط و گسترش این روش و همچنین استفاده از آب‌های غیرمتعارف، جزو اولویت‌های دولت است. طبق برنامه 10 ساله‌ای که به وزیر نیرو تقدیم شده، قرار است کل کشور تحت پوشش این تکنولوژی قرار بگیرد. استفاده از پهباد طی دو ماه آینده به شکل آزمایشی و برای نخستین بار در دنیا عملی خواهد شد که در صورت مثبت بودن، به‌طور رسمی اجرا می‌شود.

یکی از پروژه‌های مهمی که از طرف مرکز باروری ابرها دنبال می‌شود، بحث احیای دریاچه ارومیه است. در این پروژه که در چند فاز انجام می‌شود، قرار است در آذربایجان غربی ژنراتورهای زمینی احداث شود تا به تشدید بارش‌ها کمک کند. این پروژه به پنج میلیارد تومان در فاز نخست احتیاج دارد که برای خرید پنج ژنراتور از چین، ضروری است.

حدود دو سال روی این موضوع تحقیق شده و در صورت تامین اعتبار از طرف دولت، اجرایی خواهد شد. البته هدف این است که در فازهای بعدی از ابزار و وسایل داخلی استفاده شود. طبق اعلام سازمان جهانی هواشناسی، استفاده از روش باروری ابرها در سرزمین‌هایی ممکن است که بارش طبیعی آنها کمتر از 200میلی‌متر در سال نباشد.

بنابراین ایران به خاطر میانگین بارش 250میلی‌متری در سال، قابلیت استفاده از این روش را داراست. اکنون در 9 ایالت آمریکا روش باروری ابرها به‌صورت مستمر اجرا می‌شود. بعد از آمریکا، چین و سپس هندوستان است که بیشتر پروژه‌های آنها در زمینه ابرهای گرم است.

طبق برآوردها، قیمت تمام شده هر مترمکعب آب، در روش باروری ابرها 200ریال است. این درحالی است که قیمت تمام شده در هر مترمکعب آبی که از طریق دستگاه آب شیرین‌کن استحصال می‌شود بین 1500 تا دو هزارتومان است. بنابراین به‌صرفه بودن باروری ابرها در صورت مساعدت شرایط جوی، کاملا مشهود و ملموس است.