کسی دکتر فاطمی را نمی شناسد

جالب است اگر از شهروندان تهرانی درباره چرایی نامگذاری میادین و خیابان ها به اسم های فعلی شان بپرسید، شاید نتوانند پاسخی درست و قانع کننده به شما بدهند. خیلی از ما ایرانی ها اطلاع درستی از تاریخ خود نداریم و حتی لحظه ای با خود در مورد اینکه چرا این میدان یا این خیابان به این نام، نامگذاری شده  است نیندیشیده ایم.

در میدان فاطمی راه می روم و از رهگذران می پرسم شما می دانید چرا این میدان، به نام میدان فاطمی شناخته می شود؟ چطور شد که الان به این میدان، میدان جهاد می گویند؟  دختر جوان وقتی با این پرسش من رو به رو می شود،  اخمی می کند و به راه خود ادامه می دهد،  شاید فکر می کند قصد اذیت او را داشته ام.

به آقایی که مشغول دیدن ویترین  گراد است نزدیک می شوم با او در مورد سوالم صحبت می کنم،  لبخندی می زند و می گوید: «حتما آدم مهم و تاثیرگذاری بوده است. نام او را بارها شنیده ام،  اما در مورد اینکه چه کاره بوده است اطلاع دقیقی ندارم». یکی دیگر از رهگذران که مرد میانسالی است، می گوید: «فکر می کنم از مبارزان جریان ملی شدن صنعت نفت بود و از اعضای کابینه دکتر مصدق که بعد از کودتای ۲۸مرداد ۳۲،  کشته شد».

حسین فاطمی تا آخرین لحظات بر مواضع سخت خود در برابر «سلطنت» و «اجنبی» ایستاد. او پیش از اعدامش گفته بود: «می دانید چرا من کشته می شوم؟ من برای این کشته می شوم که نخستین اقدام من در وزارت امور خارجه به دستور پیشوای نهضت ملی، بستن سفارت و کنسولخانه های انگلیس در ایران بود و بنا به گفته پیشوای ما سرگذشت جبهه ملی باید سرمشق مردمی شود که در خاورمیانه علیه مظالم انگلیس قیام می کنند... من از مرگ ابایی ندارم آن هم چنین مرگ پر افتخاری. من می میرم که نسل جوان ایران از مرگ من درس عبرتی گرفته و با خون خود از وطنش دفاع کند و نگذارد جاسوسان اجنبی بر این مملکت حکومت کنند.»

نگاهی به تاریخ

انتخاب نام خیابان فاطمی به روزهای ابتدایی انقلاب بازمی گردد؛ روزهایی که شهرداری تهران با دعوت از معتمدین شهر، شورایی برای نظارت بر نامگذاری معابر و میادین شهر تشکیل داد.

مهندس محمد توسلی درباره شیوه نامگذاری ها می گوید: «از آنجا که مسئولیت نامگذاری خیابان ها به عهده شهرداری تهران است، در همان روزهای اول تصدی اداره شهر تهران شورایی از فعالان گروه های اجتماعی ملی ـ اسلامی دوران انقلاب زیر نظر آقای خسرو منصوریان، معاون امور اجتماعی و رفاه شهرداری تهران تشکیل شد که به کار نامگذاری معابر شهری نظارت داشت.

شورای مزبور ضوابطی را برای تغییر نام خیابان ها و انتخاب نام جدید آنها پیشنهاد کرد و پس از تصویب شورای معاونان شهرداری تهران این ضوابط، چارچوب و مبنای نامگذاری ها قرار گرفت. بسیاری از این نام ها برگرفته از شعار ها، فرهنگ و ارزش های انقلاب و در حقیقت تبلور آنها در عناوین خیابان های شهر بود، مثلا شعاری بود که می گفت «نهضت ما حسینی است».

ما این مفهوم را در نامگذاری میدان امام حسین، خیابان انقلاب، میدان انقلاب، خیابان آزادی و میدان آزادی لحاظ کردیم. یا سه رکن «جهاد، شهادت، پیروزی» که از مفاهیم ارزشمند در جریان مبارزات انقلابی بود، در انتخاب نام خیابان مجاهدین اسلام، میدان شهدا و خیابان پیروزی مدنظر قرار گرفت.» یکی از ضوابط تعیین شده این بود افرادی که نام شان روی خیابان ها گذاشته می شود از میان رجال در قید حیات نباشند: «مثلا خاطرم هست مردم به خاطر علاقه ای که به آیت الله طالقانی داشتند خیابان قدیم شمیران را در جریان راهپیمایی های تاسوعا و عاشورا به نام طالقانی نامگذاری کرده بودند. از آنجا که حفظ آن، مغایر ضوابط تعیین شده توسط شورای نامگذاری بود، موضوع حضوری با ایشان مطرح شد.

آیت الله طالقانی ضمن تایید ضوابط مذکور از پیشنهاد نام دکتر شریعتی به مناسبت موقعیت «حسینیه ارشاد» در این خیابان به گرمی استقبال کردند. البته بعد از درگذشت مرحوم طالقانی در ۱۹ شهریور سال ۱۳۵۸ خیابان تخت جمشید سابق به نام ایشان نامگذاری شد.»

ایران نوین، آریا مهر، فاطمی و بعد جهاد

در سال ۱۳۵۳ با تشکیل حزب رستاخیز و انحلال دیگر احزاب از جمله ایران نوین، نام خیابان «ایران نوین» تهران به آریامهر تغییر کرد و تا زمان وقوع انقلاب به همین نام باقی ماند. توسلی درباره دلایل تغییر نام این خیابان به «خیابان شهید دکتر فاطمی» گفت: «ما این کار را به خاطر خدمات و نقش مهمی که ایشان در نهضت ملی ایران داشتند انجام دادیم.» میدان فاطمی تا چند سال قبل تابلوی خود را حفظ کرده بود اما وقتی وزارت جهاد سازندگی و بعدها جهاد کشاورزی به این میدان آمد، نام میدان به «میدان جهاد» تغییر کرد.