نیاز جدی به حمایت از صنایع پایین‌دستی پتروشیمی

الگوهای توسعه در صنعت نفت در بیشتر کشورهای نفتی روی تکمیل زنجیره ارزش افزوده شکل گرفته است، درحالی‌که این زنجیره در ایران به دلیل نبود زمینه‌های لازم و بی‌رغبتی بخش خصوصی به محاق رفته است، با این حال اگر می‌خواهیم در صنعت پتروشیمی به جایگاهی در دنیا دست یابیم، لازم است علاوه‌بر صنایع پایه پتروشیمی از صنایع پایین‌دستی نیز به‌طور جدی حمایت شود.

با وجود سابقه 60 ساله صنعت پتروشیمی این صنعت به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های مهم صنعت نفت، همچنان در چرخه خام‌فروشی به سر می‌برد و توجه چندانی به دو بخش میان‌دست و پایین‌دست نمی‌شود. در طبقه‌بندی کلی پتروشیمی، گاز و گاز مایع و نفتا به محصولاتی نظیر اوره، آمونیاک و غیره تبدیل می‌شود که ارزش این محصولات در بخش میان‌دست و پایین‌دست مشخص می‌شود به‌طوری‌که با تولیدات بالادست، محصولات نهایی مانند پلاستیک، حلال‌های صنعتی، موکت، لوازم الکترونیک و خودورسازی، نساجی و پوشاک و غیره توسط دو بخش میان‌دست و پایین‌دست تولید می‌شود ضن اینکه برای ایجاد هر شغل در بالادست سرمایه 960 هزار دلاری نیاز است و در پایین‌دست سرمایه‌ای کمتر از 21 هزار دلار.

خام‌فروشی بلای جان پتروشیمی

به گفته کارشناسان از مجموع حدود 300 محصول پتروشیمی که در جهان تولید می‌شود کمتر از 30 محصول در ایران است و به‌خوبی نشان می‌دهد خام‌فروشی بلای جان پتروشیمی کشور شده است. احمد مهدوی، دبیر انجمن صنفی كارفرمایی پتروشیمی در این باره به «فرصت امروز» می‌گوید: «مغفول ماندن بخش پایین‌دستی به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم در این بخش است که در صورت مساعد بودن شرایط، بخش خصوصی خود را به پایین‌دست می‌رساند.»

وی مجموع خام‌فروشی محصولات پتروشیمی را 30 درصد اعلام می‌کند و می‌گوید: «هم‌اکنون صنعت پتروشیمی با ظرفیت تولید 40 میلیون تن فعالیت می‌کند که با سرمایه‌گذاری در پایین‌دست علاوه بر رشد اشتغال، ظرفیت تولید محصولات به اوج خود می‌رسد. البته در این مسیر یکی از شاخص‌هایی که دولت باید با جدیت آن را دنبال کند خوراک است. سرمایه‌گذار به امنیت سرمایه‌گذاری فکر می‌کند و تا زمانی که سیاست واحدی درباره نرخ خوراک اتخاذ نشود بخش خصوصی وارد این حوزه نمی‌شود زیرا در صنعت پتروشیمی، مهم‌ترین عامل در سرمایه‌گذاری ثبات سیاست‌ها و تضمین تامین خوراک مجتمع‌هاست.»

گرچه هم‌اکنون بیشتر محصولات مربوط به اتانول، اوره و آمونیاك به‌صورت خام صادر می‌شود، اما برای رشد صنایع پایین‌دستی باید امتیازاتی از سوی دولت به این صنایع داده شود. پدرام سلطانی، نایب‌رییس اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران در این زمینه به فرصت امروز می‌گوید: «مشکل اصلی صنایع پایین‌دستی پتروشیمی این است که این صنایع در مقایسه با صنایع پایه پتروشیمی حمایت نمی‌شوند و تشویق‌ و امتیازاتی که برای صنایع بالادستی تعریف شده برای آنان وجود ندارد. در مقطعی برای حمایت از صادرات صنایع بالادستی مالیات‌ها حذف شد و صادرکنندگان در صورت نمونه بودن از تخفیفات سود بانکی بهره‌مند شدند. این اقدام در آن زمان بسیار خوب بود چراکه شرایط فعالیت در صنایع پایین‌دستی مهیا نبود.»

صنایع پایه پتروشیمی به‌خوبی رشد کردند و بازار خوبی برای آن در داخل و خارج وجود داشت، باتوجه به حمایت‌های دولت از این صنایع رقابت برای صادرات به وجود آمد. بخش خصوصی با امتیازات موجود تلاش بیشتری برای حضور داشت. مسئله اصلی در توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی انگیزه کار است، اگر سرمایه‌گذاران بدانند که شرایط کار در این بخش نیز وجود دارد بدون شک تمایل جدی خود را در این حوزه نشان خواهند داد.

ایجاد انگیزه برای بخش خصوصی

سلطانی در این زمینه مـی‌گـویـد: دولـت باید ریل‌گذاری خود را در بخش صنایع پایه به سمت صنایع پایین‌دست هدایت کند و به فعالان این بخش امتیاز دهد. درواقع اگر روزی برای صادرات پتروشیمی پایه یارانه می‌داد امروز باید این یارانه را در صنایع پایین‌دستی عرضه کند تا انگیزه کافی برای فعالیت وجود داشته باشد.»

در این میان شاید نخستین راهکار محدود کردن صادرات صنایع پایه پتروشیمی باشد اما سلطانی چنین نظری ندارد و معتقد است، «با محدودیت صادرات موافق نیستیم، بلکه باید مکانیزم انگیزه برای ورود سرمایه‌گذار در صنایع پایین‌دستی تغییر یابد.»

البته مشکل در توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی موارد دیگری هم هست که مهم‌ترین آنها مشکلات مالی است.

اگرچه به دلیل بالا بودن نرخ سودبانکی سرمایه‌گذار کمتر رغبت نشان می‌دهد، با این وجود، اگر شرایط به‌گونه‌ای فراهم شود که به جای خام‌فروشی بتوانیم محصولات نهایی پتروشیمی را تولید و صادر کنیم سود زیادی عاید کشور و تولید‌کننده خواهد شد.

سلطانی درباره شانس موفقیت ایران در انحصار بازار برای صنایع پایین‌دستی پـتـروشـیـمی‌ می‌افزاید: «بدون شک مشکلاتی که تولیدکنندگان محصولات نهایی پتروشیمی در کشور دارند در سایر کشورها همچون چین، یا وجود ندارد یا بسیار کمتر است از این رو قیمت تمام محصول های نهایی برای آنها به مراتب ارزان‌تر است اما اگر در سیاست‌های خارجی موفق به لغو تحریم‌ها شویم، کشور ایران نیز حرفی برای گفتن در صادرات مواد نهایی پتروشیمی خواهد داشت، زیرا موضوع رقابت امری پیچیده نیست.

لغو تحریم‌ها یعنی توانایی برای جذب سرمایه‌گذار خارجی در کشور و خرید تجهیزات به‌روز برای تولیدات بیشتر و بهتر.»

با این وجود حمایت از این صنعت آن هم در پایین‌دست یـعـنـی ایـجاد اشتغال و سودآوری برای کشور و لازم است در تدوین سیاست‌های آینده صنعت پتروشیمی به این امر مهم توجه شود.