گزارش «فرصت امروز» از زمین‌ - گردشگری (ژئوتوریسم) و قابلیت‌ های آن در ایران / مادر ما زمین

دانستن رمز و رازهای مرتبط با حیات زمین و اتفاقاتی که در طول میلیون‌ها سال روی آن رخ داده تا در نهایت به شکل‌گیری ظاهر امروزی آن مانند گنبدهای نمکی، غارها، دره‌ها، گسل‌ها، فسیل‌ها، سنگواره‌ها، گلفشان‌ها منجر شده است، برای هریک از ما، کم و بیش علاقه‌ای جمعی و فراگیر است. به‌همین دلیل این مسئله در رسانه‌های تصویری دنیا هم انعکاس قابل‌توجهی دارد تا جایی که به دلیل توجه عموم مردم به تماشای چنین شگفتی‌هایی برنامه‌های مستند فراوانی در طول شبانه‌روز از شبکه‌های محلی جهانی پخش می‌شود.

اخیرا هم صدا و سیمای خودمان با علم به این کنجکاوی و علاقه آدمی، دست به پخش مستندها و فیلم‌های آموزشی بسیار زیادی در این حوزه زده است و حتی با راه‌اندازی شبکه مستند در سال‌های اخیر به‌طور اختصاصی به موضوعاتی از این قبیل می‌پردازد. اما از قدیم ضرب‌المثلی بوده و هست با این مضمون که شنیدن کی بود مانند دیدن. بنابراین از صدا و سیما و جذب مخاطب پای تلویزیون که بگذریم، می‌رسیم به علاقه سفر به این مقاصد که طرفداران بسیار زیادی هم در سطح جهان دارد و تجارب شیرینی هم برای گردشگران ایجاد می‌کند. پس اگر وقتش را دارید اصلا معطل نکنید و بزنید به دل زمین خدا.

پس باید قولی از شما بگیرم مبنی بر اینکه هیچ‌گاه با خودتان فکر نکنید که جاذبه گردشگری در بناهای تاریخی و دریا و جنگل خلاصه شده است. بلکه بعضی جاها هم هست که «زمین خود به‌خود هم جاذبه و هم مقصد می‌شود» و به پای آن نوعی از گردشگری شکل می‌گیرد که به ژئوتوریسم (زمین-گردشگری) معروف است. حالا که نسیم بهاری جاری شده و گشت و‌گذار را با آسایش اقلیمی بیشتر در هوای آزاد برای گردشگران فراهم کرده است، «فرصت امروز» قصد دارد تا شما را با این نوع از گردشگری بیشتر آشنا کند.

کمی از زمین‌-گردشگری بدانیم

ژئوتوریسم یکی از گرایش‌های جدید در صنعت گردشگری است که مخاطبان زیادی دارد. این مخاطبان صرفا متخصصان و پژوهشگران زمین‌شناس نیستند، بلکه مردم عادی و طبیعت‌دوستان را هم شامل می‌شود. در جریان فعالیت‌های زمین-گردشگری، بازدیدکنندگان ضمن بازدید از پدیده‌های زیبا و ویژه زمین‌شناسی، با مبانی پیدایش آنها آشنا شده و اهمیت وجودی آنها را درمی‌یابند.

مفهوم ژئوتوریسم از اوایل دهه 1990 به بعد توسعه و رواج پیدا کرد. نخستین تلاش‌ها برای تعریف ژئوتوریسم توسط هوز (Hose) صورت گرفت. وی روی ابعادی نظیر مکان‌های ژئولوژیکی و ژئومورفولوژیکی یا ژئوسایت‌ها تاکید داشت. ژئوتوریسم از دو بخش «Geo» به معنای زمین، زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و منابع طبیعی نظیر چشم‌اندازها، لندفرم‌ها، لایه‌های فسیلی، صخره‌ها و کانی‌ها و «Tourism» به معنای صنعتی چند وجهی‌ تشکیل شده است. به عبارت دقیق‌تر زمین‌گردشگری به‌گونه‌ای از گردشگری اشاره دارد که درصدد شناختن پدیده‌های زمین‌شناختی به فعالان این عرصه است.

زمین-گردشگری؛ سفر در طبیعت بی‌جان

از آنجا که زمین-گردشگری به حضور مخاطب در طبیعت نیازمند است، عده‌ای آن را یکی از شاخه‌های اکوتوریسم (بوم‌گردی) دانسته‌اند و طیفی دیگر آن را در دسته گردشگری مبتنی بر طبیعت (Nature based Tourism) دانسته‌اند. اما تفاوت زمین ژئوتوریسم با اکوتوریسم در این است که طبیعت به دو بخش جاندار و بی‌جان تقسیم می‌شود. مطالعه طبیعت جاندار و جذابیت‌های آن شامل گیاهان و جانوران محلی و منحصربه‌فرد، پرندگان و... است که با ادغام آن با صنعت گردشگری، صنعت میان‌رشته‌ای اکوتوریسم ظاهر می‌شود که در صورت توسعه آن می‌تواند به زیربخش‌های گردشگری حیات‌وحش، پرنده‌نگری، گردشگری دریایی، گردشگری آموزشی و. . . تقسیم و مورد استفاده قرار گیرد.

از طرف دیگر، با مطالعه طبیعت بی‌جان و جذابیت‌های آن در بحث توجه به صنعت گردشگری با طبیعت غیرزنده، صنعت میان‌رشته‌ای ژئوتوریسم ظاهر می‌شود و با بسط و توسعه آن به گردشگری بیابان، غار، معادن و نیز توجه به گردشگری زمین‌شناسی و گردشگری عکاسی (از طبیعت بی‌جان) تقسیم می‌شود. بنابراین زمین-گردشگری؛ گردشگری دانش محوری است که از تلفیق میان‌رشته‌ای صنعت گردشگری با حفظ و تفسیر جاذبه‌های طبیعت بی‌جان ‌ همراه با مسائل فرهنگی مرتبط با آنها ‌ در قالب ژئوسایت به عموم مردم به وجود می‌آید.

قابلیت‌های ژئوتوریستی ایران

ایران به دلیل تنوع اقلیمی و توپوگرافی، یکی از کشورهای مستعد در حوزه زمین‌-گردشگری شناخته می‌شود. گلفشان‌ها، کلوخ‌ها، سواحل صخره‌ای‌سنگی، معادن گوناگون، کوه‌های مریخی، وجود ریگ‌های روان، گودال‌های وسیع، دشت‌ها و کویرها، سلسله کوه‌های تفتان و زاگرس و دیگر ژئوسایت‌ها مانند ژئوسایت جزایر هرمز و کیش و ژئوپارک قشم که در سال 1385 ثبت جهانی شده از مهم‌ترین منابع و قابلیت‌های ژئوتوریستی در ایران هستند.

در یک تقسیم‌بندی دیگر مناطق ژئوتوریسمی ایران به شکل زیر طبقه‌بندی شده است:

1.‌ژئوتوریسم زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی (ژئوتوریسم علمی‌آموزشی) که شامل تمامی مناطق ایران همراه با پروفیل‌های جاده‌ای اســت.

2. ژئـــوتــوریسم معــادن کـــه شـــامل ژئوسایت‌های معدن‌کاری فعلی در ایران است.

3. ژئوتوریسم ماجراجویانه و ورزشی که شامل کویرها و بیابان‌ها، آبشــارها، غارها، کــوه‌هــا و دره‌هــاسـت.

4. ژئوتوریسم انسان‌شناسی که دربرگیرنده معدن نمک چهرآباد زنجان، غارهایی مانند غار کرفتو کمارچ، چهل چاه است.

5. ژئوتوریسم در محدوده یک ژئوپارک خلیج فارس در جزیره قشم؛ 6. ژئوتوریسم بناهای صخره‌ای و آتشفشانی مانند روستاهای آتشفشانی کندوان در آذربایجان شرقی و میمند و هنامه در شیروان.

ژئوتوریسم و سهم ایران از آن

به‌رغم وجود این خیل عظیم سرمایه خدادادی در حوزه زمین-گردشگری در ایران که عمدتا برگرفته از وسعت پهنه ایران و تفاوت در اقلیم است، کشورمان هنوز نتوانسته از سبد درآمدی ژئوتوریسم، بهره چندانی نصیب خود کند. این را می‌توان در دلایل متفاوتی جست‌وجو کرد که عمده آن به این موارد بازمی‌گردد: نوپا بودن این‌گونه از گردشگری نسبت به سایر دسته‌های گردشگری، ضعف زیرساخت‌های موجود، عدم سرمایه‌گذاری و تبلیغات مناسب در این زمینه و کمبود متخصصان و راهنمایان ژئوتوریسم در ایران. عدم توسعه این نوع از گردشگری زمانی بیشتر بر ما مشخص می‌شود که در موتور جست‌وجوگر گوگل به دنبال پیدا کردن عکسی با کیفیت و اندازه مناسب برای مناطق ژئوتوریستی ایران می‌گردیم. بالا آمدن عکس‌های بی‌ارتباط به سوژه موردنظر و عکس‌هایی باکیفیت بسیار پایین و در سایز‌های سه در چهار واقعیت‌هایی هستند که نمی‌توان از آنها به سادگی گذشت. انگار در این زمینه هم مثل آب‌خوردن نعمت‌های خدادادی را هدر می‌دهیم و عین خیال‌مان هم نیست. 

این موارد تنها چند نکته از ضعف‌های گردشگری ایران در حوزه ژئوتوریسم بوده است. حال با توجه به اهمیتی كه ژئوتوریسم در دنیا پیدا كرده، لازم است در كشورمان نیز اقدامات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری هدفمندی در این خصوص صورت پذیرد. به‌ویژه با توجه به وجود ژئوپارك قشم و ظرفیت ایجاد حدود50 نقطه به‌عنوان سایت‌های ژئوتوریستی در سایر نقاط كشور اعم از جلفا، چابهار، البرز مركزی، بوشهر، پارك ملی كویر، خلیج گواتر شهداد كرمان و غیره همتی می‌طلبد تا ضمن حفاظت و بهره‌برداری مسئولانه از اولین ژئوپارك ایران و خاورمیانه به‌عنوان ژئوپارك مادر، جهت توسعه ژئوتوریسم و ایجاد ژئوسایت‌های جدید گام برداریم و با ارتباط دوسویه با كارشناسان جهانی و با دعوت از تور ‌اپراتور‌های بین‌المللی حوزه ژئوتوریسم و معرفی ژئوپارك قشم، از درآمد‌های حاصله، به نفع حفاظت، پژوهش و توسعه پایدار و آموزش و كمك به جوامع محلی اطراف محدوده‌های ژئوپارک بهره‌مند شویم.

چین؛ الگوی مناسب برای زمین-گردشگری ژئوپارک‌ها

عمده فعالیت‌های مربوط به زمین-گردشگری به‌طورکلی در مناطق زیر برقرارند:

1.‌ ژئوسایت؛ به مکانی گفته می‌شود که دارای یک پدیده کمیاب و ارزشمند زمین‌شناختی یا زمین ریخت‌شناسی است.

2. ‌ژئو پارک؛ یک منطقه حفاظت شده ملی است که حداقل دارای یک سایت میراث علوم زمین بوده و از لحاظ علمی، نادر بودن و زیبایی‌شناسی حائز اهمیت است. در این میان کشور چین با دارابودن بیش از 22ژئوسایت، از مهم‌ترین مقاصد زمین‌ -گردشگری در دنیا است، به‌طوری که مسئولان و سازمان‌های محلی به ژئوتوریسم به‌عنوان یکی از ابزارهای رشد اقتصادی جدید توجه کرده‌اند. در این کشور بسیاری از ژئوپارک‌ها عملکرد مثبت دارند و نقش فعالی در پیشرفت چندجانبه جوامع محلی ایفا کرده‌اند. از لحاظ درآمدی در سال گذشته میلادی این کشور توانست 9میلیون گردشگربومی را به ژئوپارک‌های خود جذب و بیش از 2.65 میلیون یوان درآمد کسب کند. از آنجا که کشورمان رابطه مناسبی در سطوح سیاسی، اقتصادی و تجاری با این کشور دارد، می‌تواند از تجارب چین در چگونگی بهره‌مندی از ژئوپارک‌ها استفاده کند تا از این طریق به رشد گردشگری در ژئوپارک قشم نیز منجر شود. 

ژئوسایت‌های معروف جهان در زمین‌-گردشگری

همان‌طور که گفته شد، زمین-گردشگری در دو حوزه ژئو پارک و ژئوسایت روی می‌دهد. در بخش قبلی از کشور چین در حوزه گردشگری ژئو پارک به‌عنوان کشوری که بیشترین ژئوپارک ثبت شده در دنیا را دارد، یاد شد. در این بخش می‌خواهیم سری به دیگر ژئوسایت‌های معروف جهان بزنیم.

دره ماه در شیلی

دره ماه در صحرای آتاکاما (Valley of The Moon, Atacama Desert) منطقه‌ای در 13کیلومتری غرب سن پدرو در کشور شیلی است که امروزه به‌عنوان یکی از معروف‌ترین مقاصدزمین -گردشگری شناخته می‌شود. این منطقه به دلیل عارضه خشکی و فرسایش یافتگی آن همراه با شباهت ظاهری که با سطح کره ماه دارد، از چشم‌انداز بسیار زیبا و هیجان انگیزی برخوردار است.

سرزمین هفت رنگ

در اقیانوس هند، جزیره کوچکی به نام موریتیوس (موریس) وجود دارد که یکی از زیباترین مناظر زمین-گردشگری دنیا در آن وجود دارد. در قطعه زمینی بالغ بر 8‌هزار مترمربع، خاک هفت رنگی وجود دارد که مانند رنگین‌کمان بر سطح زمین است. همین عامل سبب شده تا این منطقه به سرزمین هفت رنگ (Seven‌Coloured Earth) معروف شود و سالانه میزبان ده‌ها هزار گردشگر باشد.

غار الهوته

در کشور سلطان‌نشین عمان، جاذبه‌های گردشگری فراوانی را می‌توان یافت که یکی از زیباترین آنها غار الهوته (Al Hoota Cave) است که از سال 2006 پذیرای بازدیدکنندگان است. قدمت این غار به 2میلیون سال قبل برمی‌گردد، 4.5 کیلومتر طول دارد و تنها 500 متر از آن برای بازدید گردشگران مهیاست. وجه تمایز این غار، اکوسیستم متنوع آن است که امکان زیست‌گونه نادر غار ماهی کور را نیز در دل خود فراهم کرده است.

سرزمین آتش

کشور ایسلند آن‌قدر جاذبه زمین-‌گردشگری دارد که به‌راحتی نمی‌توان یک نقطه از آن را نام برد. زمین این کشور از نظر آتشفشانی و زمین‌شناختی فعال است و در آن آبفشان‌های بسیار یافت می‌شود و انرژی زمین‌گرمایی نیز در بسیاری از نقاط آن در دسترس است. سرزمین آتش (World of Fire) لقبی است که به این مقصد گردشگری داده‌اند. بازدید از تمامی ژئوسایت‌های ایسلند را به شما پیشنهاد می‌کنیم، مخصوصا تندآب سیلفرا در غرب این کشور که به‌راحتی می‌توانید جدا شدن صفحه‌های مختلف زمین و تشکیل قاره‌ها را در این پارک ملی ببینید. در این پارک ملی می‌توانید در شکاف میان پوسته‌های زمین قاره آمریکا و ارواسیا قدم بزنید یا درون شکاف قاره‌ها در محل‌ كم‌‌عمق‌ و سنگلاخ سیلفرا در رودخانه پینگولیر شیرجه بزنید.