گفت وگوی «فرصت امروز» با محمدرضا خجسته، طراح پارچه و هنرمند ایکات بافی / ایکات بافی، هنری رو به فراموشی

صنایع دستی و هنرهای بومی از جمله حرفه هایی است که از دیرباز در بخش های مختلف کشور کار شده و با گذشت سال ها، هنوز طرفدارانی دارد و مورد توجه دوستداران و هنردوستان قرار می گیرد. انواع دست ساخته های مردمان بومی، با تجربه قرن ها ممارست و فعالیت با بیشترین مشابهت  همچنان تولید و ساخته می شود و زینت بخش خانه ها و تن پوش همگان می شود.

ایکات بافی یکی از هنرهای کهن در مجموعه نساجی سنتی است که در استان یزد کار می شود و از قدمتی چندصد ساله برخوردار است. این هنر قدیمی و ماندگار چند سالی است که به بوته فراموشی سپرده شده و کمتر کسی از آن سراغی می گیرد.

ایکات به گونه ای روش رنگرزی و همچنین نوعی روش بافت اطلاق می شود. این شیوه بافت پارچه در تعدادی از کشورهای جهان متداول است و در ایران تنها در شهر یزد وجود دارد که به آن دارایی بافی نیز می گویند.

ایکات واژه ای مالایی است به معنای گره زدن و رنگ کردن که در فارسی به آن دارایی می گویند و روشی است قدیمی برای منقوش کردن پارچه که عبارت است از رنگ زدن نخ های پارچه قبل از بافت آن. زادگاه این هنر منطقه جنوب شرقی آسیا بوده و به احتمال زیاد به کشور اندونزی برمی گردد. ولی از دیرباز در ایران و در مناطق مختلفی انجام می شده است و هم اکنون فقط در شهر یزد و به صورت محدود کار می شود.

محمدرضا خجسته یکی از معدود هنرمندان بافت این پارچه قدیمی است که علاوه بر این کار هنری، طراحی پارچه می کند. خجسته متولد سال 1329 یزد است. در رشته نساجی و بافت پارچه فعالیت کرده و یک کارگاه ایکات بافی در یزد دارد. در دانشگاه تدریس می کند و دوره های مختلف تحصیلی و آموزشی را در اروپا گذرانده است. «فرصت امروز» با این هنرمند یزدی به گفت وگو نشسته است.

ایکات از واژه مالایی منجیکات به معنای بستن یا گره زدن یا پیچاندن است و منظور آن شیوه بستن تار و پود از روی الگویی است که از پیش آماده شده است. گفته می شود نام دارایی از آن جهت برای آن مصطلح شده است که در قدیم این پارچه در جهیزیه هر عروس جزو وسایل سرمایه ای بوده و دارایی عروس محسوب می شده است. البته در باور عوام این نقل قول وجود دارد که چون اشخاصی که این نوع پارچه را می خریدند ثروتمند بوده اند و تهیه این نوع از منسوجات در توان هر کسی نبوده است، این نام را به آن داده اند.

ایکات بر دو نوع است: ایکات تار و ایکات پود. در ایکات تار، نخ های تار قبل از بافت رنگرزی شده و بعد چله کشی پارچه صورت می گیرد و سپس نقوش در حین بافت پدید می آید. در ایکات پود، نخ های تار و پود هر دو قبل از چله کشی رنگرزی شده و بعد از عمل چله کشی، بافت انجام می گیرد. ایکات پود بسیار پرکاربردتر و گرانبهاتر است. 

پارچه  های دارایی که در سال های گذشته در یزد تولید می شد، تماما از ابریشم طبیعی بوده و از رنگ  های سنتی و گیاهی نیز استفاده می  شده، ولی در حال حاضر از نخ ویسکوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسکوز برای پود استفاده می شود. با نوع و شیوه بافت دارایی، انواع پارچه برای مصارف مختلفی همچون رولحافی، بقچه سوزنی و رومیزی تولید می شود.

این شیوه پس از سال ها و با پیاده کردن طرح ها و نقش های بی شمار و با اجرای ساده ترین تا پیچیده ترین، نقش های هندسی، این هنر ـ صنعت از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و هنوز هم از آن نام و نشانی برجاست.

خجسته در مورد این پارچه سنتی می گوید: ایکات که یزدی ها به آن دارایی می گویند، حداقل 10 قرن قدمت دارد و در خود یزد هم پیشینه اش به هفت قرن پیش می رسد. در حال حاضر این پارچه در ایران فقط در یزد کار می شود. در کشور تاجیکستان هم نمونه هایی کار شده و حتی از بعد جغرافیایی به بارسلون اسپانیا هم رسیده است.

وی در مورد فعالیت ایکات یا همان دارایی بافی در کشور می افزاید: تا 40 سال پیش عده ای بودند که سرشان به این کار گرم بود. البته نه فقط در ایران، بلکه این کار در بعضی از کشورهای منطقه و همسایه های شرقی هم رواج داشت، از این تاریخ به بعد فقط در ایران و تاجیکستان آن هم به صورت محدود کار می شود. این رشته از منسوجات سنتی خیلی فراگیر نشده و بسیاری از مردم آن را نمی شناسند. الان فقط چند نفر در یزد کار می کنند.

در حال حاضر ایکات یا دارایی به یکی از اقلام مورد توجه گردشگرهای خارجی تبدیل شده است که بسیار از آن خوش شان می آید و علاقه مند هستند. این پارچه فرقی با متقال یا چیت ندارد و فقط زحمت تهیه اش بیشتر است و موارد استفاده آن در گذشته بقچه لباس، آستر پتو و لحاف، پرده و شال کمر بوده که الان چیزهای دیگری مثل رومیزی، روتختی و شال زنانه هم به آن اضافه شده است.

پارچه  های دارایی را هیچ گاه مانند هم نمی توان یافت و هرکدام نرمی و مواجی ویژه و مخصوص به خود را دارد که آن را از انواع دیگر بافت های رنگین و کلافی متمایز می سازد.رنگ آمیزی پارچه دارایی تنها مختص به استان یزد بوده و تنها پارچه ای  است که نقش آن قبل از بافت توسط رنگ روی چله  های تاری و پودی آن صورت نمی گیرد.

شروع کار

استاد خجسته در کارگاهی فعالیت می کند که بنیادش به 150 سال قبل و دوره قاجار برمی گردد. مرحوم حسین عباسی جد مادری استاد بوده که سنگ بنای این کارگاه را گذاشته است. در این کارگاه ترمه دوزی و دارایی بافی انجام می شده است و پدرش هم در آن مشغول بوده است.

خودش در این باره می گوید: در سنین کودکی من هم به این کار گرایش پیدا کردم و مدتی هم وارد گود این کار شدم. بعد از دوران دبیرستان و اخذ دیپلم در سال 1363 برای ادامه تحصیل در رشته نساجی به آلمان رفتم و 27سال در این کشور به کار و تحصیل مشغول بودم.دست آخر هم به اصرار پدرم برگشتم. بعد از بازگشت به ایران عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد یزد شدم، تا پارسال که بازنشسته شدم در دانشگاه یزد رشته طراحی پارچه را ایجاد و شروع به کار طراحی در زمینه های مختلفی از نساجی کردیم. مثلا تا 15 سال پیش 90 درصد پارچه های رومبلی ما کار ترکیه بود، اما الان همه اش کار داخلی است و نمونه های خوبی از طرح و رنگ در اینجا کار می شود.

خجسته در مورد فعالان این رشته هنری در استان یزد می گوید: فعالیت در این بخش بسیار محدود است و فقط بین 10 تا 15 نفر هستند که سرپا هستند و کار می کنند که چهار، پنج نفر هم افغانی هستند. در کارگاهی که داریم یک دستگاه قدیمی ترمه بافی هم هست که 40 سال است در گوشه ای افتاده. از ما می پرسند که چرا راه اندازی نمی کنید؟ در جواب شان می گوییم که دست خالی نمی شود؛ اگر قرار باشد تولید انبوه داشته باشیم و کار فراگیر باشد، می شود به آن فکر کرد، در صورتی که حمایت های لازم از تولید کننده صورت بگیرد. الان از همه جای دنیا برای دیدن این کارها می آیند و حتی از شبکه ZDF آلمان آمدند و فیلم مستند درست کردند.

شبکه مستند خودمان فیلمبرداری کرده و به 15 زبان هم ترجمه شد. این کار نیازمند حمایت و نظارت بیشتر است. حیف است که به حال خودش رها شود و از بین برود. اروپایی  ها خیلی طالب هستند و از کشورهای آلمان، فرانسه، سوییس، اسپانیا،  انگلیس و ایتالیا برای خرید به ما مراجعه می کنند، ولی حجم تولید آنقدر نیست که به صادرات برسد. خریدها هم موردی و قواره ای است.

مواد لازم

ماده اصلی ایکات بافی ابریشم طبیعی است که قیمت خیلی گرانی دارد، ولی الان از نخ پنبه لخت شده استفاده می کنند. نخ ها را از داخل کشور و از خود یزد، اصفهان و مشهد تهیه می کنیم. کار رنگ آمیزی نخ را خودمان انجام می دهیم. قبلا برای رنگ کردن از رنگ های طبیعی مثل حنا، روناس و پوست گردو استفاده می شد که مخصوص نخ های ابریشمی است و روی پنبه خیلی خوب نمی نشیند. اجبارا از رنگ های شیمیایی استفاده می کنیم. البته به تازگی روشی پیدا کرده ایم که ترکیب پشم و ابریشم است که خوب جواب داده است. شیوه رنگ آمیزی هم بدین صورت است که طرح روی نخ های تار رنگین می شود.

قیمت نخ پنبه ای 23 – 22 هزار تومان است و رنگ ها هم کیلویی 90 – 80 هزار تومان خریداری می شود. ابریشم طبیعی خیلی گران است و برای هر کیلو باید 550 تا 600 هزار تومان هزینه کرد. ابریشم مصنوعی هم 30 تا 350 هزار قیمت دارد.

خجسته در مورد بهای کارهای تولید شده می گوید: ایکات معمولا قواره ای بافته می شود که اندازه آن 160 در 210 سانتیمتر است. کنار آن هم حاشیه دوزی می شود که بسیار نفیس است. برای بافت پارچه ایکات (دارایی) پنج ساعت کار در روز برای یک نمونه عادی زمان می برد که قیمتی بین 200 تا 300 هزار تومان دارد. البته اگر طرح و نقش بیشتری داشته باشد و از ابریشم طبیعی باشد بیشتر از 400 هزار تومان می شود.

استاد خجسته درباره فضای مورد نیاز برای فعالیت دارایی بافی می گوید: کارگاهی که ما داریم 200 متر مربع است که قبلا کارهای دیگر هم در آن انجام می شده است، ولی برای دارایی بافی تنها، 20 تا 30 مترمربع هم کافی است. دستگاه های قدیمی به شکل چاله ای بود که استادکار در گودی زمین فرومی رفت و کار می کرد. اما الان به شکل ایستاده درآمده و به شکل نشسته کار می شود. این کار خیلی هزینه بر نیست و با 12 -10 میلیون تومان می شود استارت زد.

آموزش

خجسته درباره آموزش و یادگیری دارایی بافی و کلاس  های موجود می گوید: آموزش سنتی که تقریبا نداریم و اگر هم باشد خیلی محدود و به صورت استاد – شاگردی است. معدود افرادی که کار می کنند کهنسال هستند و توان این را ندارند که هم کار بکنند و هم یاد بدهند. در یکی دوسال اخیر میراث فرهنگی استان کارهایی را در یزد و اردکان شروع کرده که باید تقویت شود تا فراگیری آن بیشتر شود.

در دانشگاه علم و هنر یزد که زیر پوشش جهاد دانشگاهی است مرکزی را ایجاد کرده اند که آموزش می دهد. در دانشگاه دولتی هم در زیرشاخه شیمی- نساجی آموزش داده می شود که بیشتر این فعالیت  ها مربوط به منسوجات سنتی است.

وی درباره وضعیت فعلی این هنر و نحوه فراگیری آن می افزاید: باید مشکلات پیش روی صنایع دستی و هنرهای بومی برای همیشه حل و فصل شود. اگر مدیریت درست و کارآمدی اعمال شود، باور کنید مشکل شغل و بیکاری حل می شود و روی معیشت خانوارها تاثیر مثبت می گذارد. الان هندی ها کار کرده اند، برنامه داشته اند و از ما جلو زده اند.کارهای خودشان را به یزد آورده اند و به رخ ما می کشند. آن وقت ما قدر چهار، پنج نفر هنرمند باقی مانده را هم نمی دانیم. پنج سال پیش به نمایندگی از ایران برای شرکت در نمایشگاه منسوجات خانگی فرانکفورت به آلمان رفتیم.

این نمایشگاه 40 سال است که برگزار می شود و بسیار معتبر است و از همه جای دنیا شرکت می کنند. ما تازه به آنجا راه پیدا کرده بودیم و بعد از این همه غیبت به زحمت یک نمایندگی داشتیم. در حالی که پاکستان پنج غرفه و ترکیه 20 غرفه داشتند. تازه حضور ما فقط معطوف به همان سال شد و ادامه پیدا نکرد. ما از پتانسیل بسیار خوبی برخورداریم و استعدادهای زیادی داریم که می توانند کمک حال صنایع دستی باشند، ولی مدام فرصت سوزی شده و کار سخت تر می شود.

ارتباط با نویسنده: [email protected]