الزامات توسعه دوگانه کشاورزی ارگانیک برای صادرات و بازار داخلی در ایران

حرکت و مکتب ارگانیک به عبارتی، فلسفه‏ای است كه شامل تغذیه، كشاورزی، صنعت، تکنولوژی، بازرگانی و همچنین آموزش و هنر است. کشاورزی ارگانیک را یک سیستم مدیریت تولید اکولوژیکی مبتنی بر افزایش و ارتقاء تنوع زیستی، چرخه های بیولوژیکی و به خصوص فعالیتهای بیولوژیکی خاک تعریف کرده اند. این نظام کشاورزی مبتنی بر اصول اکولوژیک، تنوع زیستی و حاصلخیزی بیولوژیک خاک و سلامت گیاه و عدم مصرف مواد شیمیایی مصنوعی و منطبق بر شاخص های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی هر منطقه مورد بهره برداری است.

یک قرن قبل، چنین محصولاتی با عناوین متفاوتی که نشان از منشاء طبیعی نهاده های مصرف شده در آنها داشت، عرضه می شدند و بازار محدودی را به خود اختصاص میدادند؛ اما با افزایش سطح آگاهی ها، این بازار رشد قابل توجهی را تجربه نمود به حدی که برنامهریزان در جوامع صنعتی به منظور جلوگیری از تقلب، استانداردهایی را برای تولید، عرضه و برچسب زنی محصولات ارگانیک تدوین و ارائه نموده اند.

براساس این استانداردها، در هر کشوری با نظارت دولت، نهادی عمدتا غیر دولتی، نظارت بر اجرای استانداردها در واحدهای تولید کننده محصولات ارگانیک را بر عهده می گیرد و البته مسئولیت نظارت کلی بر عهده دولت باقی میماند، البته نظارت از سوی سازمانهای بین المللی نیز جایگاه خود را دارد و گاه در برابر برخی کشورها که از عهده هماهنگی لازم بر نیامده اند و خطا یا تقلب از حد خاصی میگذرد می ایستند که بالتبع تبعات سنگینی خواهد داشت. بهرحال در یک نظام ارگانیک، نباید اصول چهارگانه تولید ارگانیک، انصاف، مراقبت، سلامت و اصول اکولوژیک فراموش شود. لذا بدوا احیا اعتماد و رویکردهای اخلاقی و علمی در نظام های تولید و تضمین ایمنی غذا در کشورهای منطقه الزامی است.

برای تولید، عرضه و مصرف محصولات ارگانیک، نظام نسبتا منسجمی عمدتا در قالب فدراسیون بین المللی جنبشهای کشاورزی ارگانیک (IFOAM و اخیرا با عنوان IFOAM - Organic International) به خصوص در نیم قرن اخیر، شکل گرفته است. بعلاوه سبک دیگری نیز بصورت مشارکتی با عنوان PGS (نظام تضمین مشارکتی) عمدتا در برزیل و هند توسعه یافته است که بنظر می رسد با عنوانی شبیه به ارگانیکمشارکتی در قالب بازارهای روز و هفتگی بتواند در کشور و منطقه توسعه یابد.

در جنبشهای کشاورزی ارگانیک، تولیدکننده و مصرف کننده با هم برای رعایت اصول کشاورزی ارگانیک باید مصمم باشند. نمی شود مصرف کنندگان در شهرها یا کشورهای ثروتمند به افزایش آلاینده ها اهتمام و اصرار داشته باشند و توصیه های متناقض برای کشاورزان و تولیدکنندگان داشته باشند.

وقتی نگران بیماریهای صعب العلاج و انباشت آلودگیها هستیم، باید حداقل گوشه ای از جامعه در اندیشه حل اصولی این معضلات باشد، گرایش به تولید و مصرف محصولات ارگانیک، حرکت در این راستا است و بدون مبانی و صرفا برای نمایش، قابل اعتنا نخواهد بود. برخی چنان به این اصول و مبانی اعتقاد و اصرار دارند که نیازهای روزانه خود را بطور دائم از محصولات ارگانیک یا رستوران ها و هتلهای ارگانیک تامین می کنند و در هر کشوری بدنبال چنین شبکه و نظم و نظامی می گردند. بعبارتی مناطقی از جهان که قادر به ایجاد این شبکه در کشور خود نیستند، از دیدگاه ایشان از نظر شاخص های توسعه، عدالت، انصاف، سلامت و پیشرفت در اولویت نیستند.

الزام کلان دیگر در توسعه متوازن و معقول کشاورزی ارگانیک، رصد عالمانه تحرکات ملی، منطقه ای و بین المللی است که موسسه تحقیقات کشاورزی ارگانیک (FiBL) این وظیفه را عمدتا در مرکز اروپا هدایت می نماید. در ایران، نیز مبانی این حرکت با تحقیق و توسعه در زمینه عوامل کنترل بیولوژیک و کودهای بیولوژیک به خصوص در دهه 70 با سرمایه گذاری اولیه طرح موسوم به کاهش مصرف سموم و متعاقبا تحقیق و توسعه در زمینه نهاده های جایگزین دیگر، از مراحل شوق و حتی انکار توسط عده ای به مرحله برنامه ریزی و سرمایه گذاری مادی و معنوی رسیده است.

ساختار انسجام بخش، اعتمادساز و عالمانه ای برای اتصال این حلقه ها و دستاوردها نیاز است. روند سینوسی و محدود سطح زیر کشت محصولات ارگانیک صرفا در قالب مفهوم صادراتی آن از سال 1380 ثبت شده است و اکنون در حدود 12 هزار هکتار، یعنی کمتر از دهم درصد و کمتر از متوسط جهانی نیز ضرورت ایجاد نظام ارگانیک را تایید می کند.

رمزگشائی از این نظم آفرینی و مسیر ناهموار طی شده، نه تنها زمینه ساماندهی به ساختارهای متعدد و معمول عرصه ایمنی غذا در کشور و منطقه را فراهم می نماید، بلکه زمینه مواجه منسجم با ریسکهای غذا را از مسیر آنالیز (تجزیه و تحلیل) ریسک هموار خواهد کرد.

به هر تدبیر، یکی از راهکارهای تضمین سلامت غذا، اجتناب از مخاطرات منتج از ورود نهاده های شیمیایی مصنوعی به بخش کشاورزی و بالتبع در فرآورده ها و صنعت غذائی، کشاورزی ارگانیک و تولید محصولات خام و فرآوری شده ارگانیک و بیو است. از جمله اصول و اهداف نظام ارگانیک، همگامی با طبیعت به جای سلطه گری و چیر گی بر آن است.

فراهم نمودن شرایط بروز كلیه رفتارهای غریزی دام، جلوگیری از بروز كلیه اشكال آلودگی و كسب درآمد كافی برای زارعین و جلب رضایت آنان از مصادیق آن و انصاف، مراقبت و سلامت از اصول اخلاقی این حرکت در کنار رعایت اصول اکولوژیک می باشد که در آموزه های علمی و اخلاقی نیز بر اغلب آنها تاکید شده است.

اگر محصولات ارگانیک را بخواهیم بطور اختصار شرح دهیم تا از سوء تفاهم های معمول رها شویم. شاید بهتر باشد تفاوت آنرا با محصولات طبیعی، یادآور شویم. محصولات ارگانیک در نظام ارگانیک حتی از قبل از تولید تا تجارت در حال مراقبت و رعایت اصول اکولوژیک و سلامت، منصفانه ثبت و ضبط می شوند، دوره گذار را سپری می کنند و توسط گواهی کننده معتبر در قالب معمول یا در قالب ارگانیکمشارکتی گواهی شده اند.

در حالی که محصولات طبیعی، عمدتا چنین گواهی را ندارند. نانوائی ها یا رستوران هائی با سبک های طبیعی نزدیک در گوشه و کنار کشور مطرح هستند، اما در قالب نظم ارگانیک نمی گنجند تا قابل توصیه بشوند. پس نظام کشاورزی ارگانیک فقط عدم مصرف سم و کود شیمیائی نمی تواند باشد. کشاورزان و علاقمندان ارگانیک باور دارند که همان گونه که جنگل با رعایت اصول طبیعت بارور و شاداب بدون سم و کودشیمیائی به حیات خود ادامه می دهد، می توان با تدابیر و تمهیداتی خاک اراضی کشاورزی را تقویت کرد تا معتاد کودهای شیمیائی نباشد.

در کشورهای منطقه، تولید و عرضه فرآورده های ارگانیک با درجات متفاوتی از نظم مطرح است. از طرفی نظم در این مقوله در سطح بین المللی، آنچنان استحکام یافته و مشتریان خود را مطمئن نموده است که اجازه خدشه توسط نوظهوران این عرصه را نمی دهد. لذا از بدلها، تقلب و بی نظمی در این مقوله برای حفظ منافع ملی و منطقه ای باید نگران بود.

به خصوص اگر عبارت ارگانیک و مضمونهای مشابه بصورت قانونی محافظت نشده باشند. متاسفانه حتی برخی نهادهای مسئول و غیرمسئول که در دسترسی به این نظم ناموفق یا ناتوان بوده اند، واژه های غیراصولی همچون محصول سالم را حتی به رسانه ها کشانده اند که به نظام ایمنی غدائی کشور نه تنها کمک نمی کند بلکه بر ابهامات افزوده و منافع و مصالحی را نیز به مخاطره انداخته است.

شاید بجای تعریف، اصول و اهداف، عبارت ذیل از فدراسیون جهانی جنبش های كشاورزی ارگانیك (IFOAM) گویا باشد. «تولید غذا با كیفیت بالا و در حد كافی، همگامی با طبیعت به جای سلطهگری و چیر گی بر آن، تقویت چرخه های بیولوژیكی در سامانه های زراعی شامل تقویت میكرو ارگانیسم ها، فلور و فون خاك، افزایش تنوع گیاهی و حیوانی، حفظ و افزایش حاصل خیزی خاكها در دراز مدت، بهره گیری از منابع تجدید شونده تا حد امكان، درخصوص مواد آلی و عناصر غذایی، تاحد امكان در یك سامانه بسته عمل شود، فراهم نمودن شرایطی از زندگی برای دامها كه امكان بروز كلیه رفتارهای غریزی را برای آنها فراهم سازد، جلوگیری از بروز كلیه اشكال آلودگی ناشی از عملیات مختلف كشاورزی، حفظ تنوع ژنتیكی سامانه كشاورزی و محیط اطراف، شامل حفاظت از گیاهان و زیست گاههای طبیعی، امكان كسب درآمد كافی برای زارعین و جلب رضایت آنان و نیز ایجاد محیط كار سالم، در نظر گرفتن اثرات گسترده تر اجتماعی و اكولوژیكی سامانه زراعی».

قطعا شناخت از مسیر و وجود افراد آگاه به تمام قواعد و حتی حواشی موضوع می تواند مسیر را هموار نماید. با ایجاد سامانه تحقیق و توسعه مناسب در کشور و منطقه می توان با بهره گیری از تجارب بین المللی که در نمایشگاه های بین المللی تولید ارگانیک (Biofach) (که در چند نقطه جهان، مانند آلمان، آمریکا، چین و برزیل، بطور ادواری برگزار می شود) موج میزند و تعسی از ساختارهائی همچون TIPI (Technology Innovation Platform of IFOAM) و چند موسسه تحقیقات ارگانیک (مانند FiBL) در آلمان، اتریش و سویس مسیر مناسب کشورهای منطقه را برای سال های آینده تضمین نمود. بعلاوه مطالعه و تحقیق در زمینه نهاده های کشاورزی لازم برای این عرصه را مناسب شرایط کشور و منطقه پیگیری نمایند.

براساس برنامه راهبردی کشاورزی ارگانیک که حاصل هم اندیشی بسیاری از اساتید، علاقمندان و اندیشمندان است، می توان هم نظر در این راه گام برداشت. در تنظیم این برنامه ضمن بررسی وضعیت موجود، چالشهای این مسیر شناسائی و بررسی شده است و با توجه به امکانات، توانمندیها و فرصتها، پیشنهادات مورد وفاق و ضروری این مسیر تنظیم شده است و بهترین راه حلها و میان برها مبتنی بر پژوهش پیشنهاد شده است.

این مهم با تصویب قوانین اولیه لازم توسط مجلس شورای اسلامی، جایگاه حداقلی (1% نظام تولید رایج) خود را به عنوان نظام تولید ارگانیک پیدا خواهد کرد و گرنه در تسلسل «نشدن» و کم لطفی «انکار» کما فی السابق باقی می ماند و رمقی برای رقابت با نظام تولید رایج نخواهد داشت و از رقابت های منطقه ای مربوط نیز عقب خواهد ماند.

در پایان اجرای این برنامه، کشورمان می تواند مانند برزیل یا هند محل برگزاری نمایشگاه ملی و منطقه ای و توسعه تجارت و دانش در این عرصه باشد و همایشهای استانی، ملی و منطقه ای به شرط مبرا بودن از خلط مباحث از مراحل نخست مفید هستند و زمینه ساز همایشها و نمایشگاه های منطقه ای و تبادل تجارب و توسعه در این مرحله خواهند بود.

در این زمان با توجه به تعادلی که کشور بین برنامه های تولید و خوداتکائی با برنامه های کیفیت بخش به مواد غذائی مانند این برنامه دارد می تواند از محصولات صادراتی ارگانیک سایر کشورهای منطقه که خود در آن نقش داشته و حتی به آنها آموزش داده است یا انتقال فناوری داشته یا خدمات فنی و مهندسی در عرصه گواهی داشته است می تواند تامین نماید و تبادلات مرزی مطمئن و گواهی شده ای را در توسعه چنین مناطقی حتی رقم بزند.

لازم به ذکر است ساختار توسعه تولید ارگانیک در جهان طی دو دهه، ساختار رشد مناسب را یافته است و تعجیل ملی در آن بدون ایجاد ساختارهای لازم اصولی نخواهد بود. ساختار برنامه در این زمینه نمی تواند با سایر توسعه های تجربه شده در کشور، مانند تولید گندم یا کلزا الزاما مطابق باشد. برنامه و متولیان در فاز نخست باید از نوعی انعطاف اصولی و هوشمند توام با افزایش شناخت تمامی عناصر ملی درگیر در موضوع و حتی شناخت موانع و مخالفین و علل و انگیزه های آنها در عدم ایجاد این نظم و نظام عمل نمایند و همزمان ظرفیتهای لازم برای پیوستن به مجموعه تعریف شده تولید ارگانیک در جهان را بمنظور بهره برداری از منافع حداکثری آن ایجاد یا تقویت نمایند.

خلط مباحث و آرام گرفتن در سایه کشاورزی پایدار از آفات این حرکت است که با شناخت و افزایش آگاهی رده های مختلف درگیر در موضوع می توان از آن اجتناب نمود. در غیر این صورت نسخه غیرملی توسعه تولید ارگانیک با حداقل منافع ملی بصورت انفرادی یا گروهی توسط علاقمندان آن و کسانی که برخی منافع آن را درک کرده اند ولو با اخذ گواهی خارجی و هزینه های مترتب بر آن و ایجاد بی نظمی در فضای نهاده های لازم کشاورزی ارگانیک اعم از کودهای بیولوژیک، عوامل کنترل بیولوژیک و بذر و. . . . . پیش خواهد رفت و سامان دادن آن و اجرای نسخه ایرانی این حرکت دشوار خواهد بود.

سابقه پیگیریهای دولتی به کار گروه کشاورزی ارگانیک در کمیته اجرائی طرح کاهش سموم در سال 1377 بر می-گردد. در حالی که سابقه کاربرد مواد شیمیایی در کشاورزی ایران به حدود نیم قرن میرسد. از آنجائی که، ابتدا ترویج این مواد در صدر برنامه های واحدهای دولتی بخش کشاورزی قرار داشت، در حدود 15 سال پیش لزوم بازنگری به این برنامه ها به دلیل مشکلات ناشی از مصرف فزاینده این ترکیبات برای محیط زیست و بهداشت عمومی ضرورت پیدا کرد.

تدوین و اجرای برنامه کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، و طرح توسعه کاربرد مواد بیولوژیکی و استفاده بهینه از کود و سم نتیجه این بازنگری در برنامه های قبلی بود که زمینه ساز رشد و توسعه «کشاورزی ارگانیک»، حدودا از یک دهه قبل می باشد و گزارش کارگروه کشاورزی ارگانیک به کمیته اجرائی طرح کاهش مصرف سموم و رئیس شورای عالی طرح کاهش مصرف سموم در این میان جالب توجه می باشد و هنوز مفادی برای اجرا و پیگیری دارد.

بهرحال دوره آموزش انتزاعی در زمینه ارگانیک در کشور در حاشیه مباحث اکولوژیک و شناخت عده ای معدود از آن سپری شده است و اکنون صنعتگران و کشاورزانی با شناخت حتی نسبت به تبعات حقوقی موضوع به تولید و تجارت در این زمینه می پردازند و عده ای نیز شوق خود را مصروف تولید نهاده های بیولوژیک لازم همچون عوامل کنترل بیولوژیک و کودهای بیولوژیک نموده اند.

تحقیق و توسعه هماهنگ ایجاب می کند در قالب یک برنامه ساده و اصولی، ارکان و علاقمندان این عرصه گردهم آیند و هماهنگ عمل کنند و نیازها و توانمندیهای یکدیگر را بشناسند و حرکت ملی در این زمینه را بصورت مضاعف تقویت و الگوسازی نمایند.

قطب علمی کشاورزی ارگانیک، موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورز، تهران، ایران