آب رفته بازمی‌گردد؟

سومین میزگرد تخصصی از سلسله ‌نشست‌های آب، فرهنگ و جامعه با موضوع بررسی اقتصاد آب با حضور متخصصان، کارشناسان و استادان دانشگاهی به میزبانی مرکز مطالعات استراتژیک نهاد ریاست‌جمهوری برگزار شد. سخنرانان این میزگرد تخصصی، محمد‌سعید نوری‌نایینی، نماینده پیشین فائو و استاد بازنشسته دانشگاه شهید‌بهشتی، عباس کشاورز، معاون زراعت وزارت کشاورزی و عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه و نعمت‌الله اکبری، اقتصاددان و عضو هیات‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه اصفهان بودند. 

تهدید زیربناهای تمدن ایرانی در پی بحران آب 

محمد‌سعید نوری‌نایینی، با بیان این موضوع که بحران آب، تمدن ایرانی اسلامی ما را تهدید می‌کند، افزود: این مسئله‌ای است که باید مورد توجه تمامی افراد در کشور قرار بگیرد. آمایش سرزمینی ما براساس آب شکل گرفته و اگر بحرانی در آب ایجاد شود، زیربناهای تمدنی ما نیز به خطر می‌افتد. 

وی فرهنگ ایران را فرهنگی برگشت‌پذیر در درازای تاریخ برشمرد و گفت: فرهنگ ایران در درازای تاریخ همواره مورد هجوم بسیار بوده، اما هیچ‌گاه از بین نرفته و برگشت‌پذیر بوده است. برهمین اساس، اقتصاد ما نیز باید این‌گونه برگشت‌پذیر باشد به‌گونه‌ای‌که هرچه هجوم و فشار بیرونی و داخلی بیشتر شود، بتواند به حالت قبل بازگردد و ضربه‌های داخلی و خارجی را بدون اینکه از هم بپاشد تحمل کند. این به معنای اقتصاد مقاومتی است. 

استاد بازنشسته دانشگاه شهید‌بهشتی، بر مدیریت برگشت‌پذیر آب در کشور تاکید و اظهار کرد: استفاده از آب هم باید همچون اقتصاد مقاومتی برگشت‌پذیر باشد و به‌نحوی از آب استفاده و منابع آن را مدیریت کنیم که هجمه‌هایی مثل خشکسالی در دل این مدیریت رفع شود. چنانچه در گذشته نیز ایران در دانش آب پیشرو بوده و دو تکنولوژی چرخ ایرانی و قنات را به جهان معرفی کردیم و در کتب معتبر خارجی این دو تکنولوژی با نام ایران ذکر می‌شود. 

چشم‌بسته از آب استفاده کردیم

وی تصریح کرد: با گذشت زمان، از تکنولوژی‌های روز برای بهره‌برداری از آب استفاده نکردیم و به بیانی دیگر، چشم‌بسته از آب استفاده کردیم. در گذشته، میزان بهره‌برداری آب از قنات با میزان بارندگی در تعادل بود و ما در گذر زمان این تعادل را با برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی شکستیم و اکنون نتیجه آن را در جای‌جای کشور می‌بینیم. 

نوری نایینی‌ کشاورزی سنتی در ایران را دارای سطح تعادل پایینی دانست و افزود: با وجود اینکه کشاورزی سنتی ما متعادل و کارآمد است، اما فقیر است. بنابراین باید با استفاده از روش‌های مختلف (معرفی نهاده‌های جدید و غیره) سطح این تعادل را افزایش دهیم. همچنین در استفاده سنتی از آب که در گذشته در سطح تعادل بود، این سطح تعادل را شکستیم و به بحران رسیدیم و حال باید با استفاده از دانش روز و بومی‌سازی آن، از بحران خارج شویم. 

استاد بازنشسته دانشگاه شهید‌بهشتی با اشاره به بحران دریاچه ارومیه، تصریح کرد: دولت اگر موفق نشود بحران خشکی دریاچه ارومیه را مهار کند به تخلیه ارومیه و تبریز خواهد انجامید و امنیت ملی و استقلال کشور به خطر می‌افتد. 

طرح‌های منسوخ‌شده انتقال بین‌حوضه‌ای آب 

عباس کشاورز، معاون زراعت وزارت کشاورزی، در این نشست آب را یک امر فرابخشی دانست و افزود: در‌حالی‌که در دنیا انتقال بین‌حوضه‌ای آب منسوخ شده، اما هنوز در ایران این کار پیگیری می‌شود. اگر این کار تا 50 درصد نیز اجرا شود، پشیمانی به دنبال خواهد داشت. 

وی ادامه داد: دانش متخصصان آب در ایران‌ در حد منابع آب است. آب یک امر فرابخشی است و تنها با اتکا به این دانش نمی‌توان تصمیم مهمی برای آن گرفت. شمار افرادی که خود را باید به دانش روز مجهز کنند در کشور اندک است، در حالی‌که خیلی سال‌ها پیش نظریه IWRM در دانشکده‌های جهان مطرح و تدریس شده اما در‌کشور ما این نظریه بسیار ناشناخته است. دست‌کم من ندیده‌ام که در کلاس درس دانشگاه‌ها یا در نشست‌ها، آب را از ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی (در ایران بعد سیاسی هم دارد) بررسی کنند. 

عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه‌ اظهار کرد: پایداری کشور ما به آب وابسته است و شوربختانه بررسی آثار اقتصادی آب از قلم افتاده و هنوز بسیاری از مسئولان نمی‌دانند که مفهوم تجلی اجتماعی و اقتصادی آب چیست. در دولت این‌گونه مسائل‌ مطرح نمی‌شود و کسی هم پیگیر آن نیست! 

وی به اجرای پروژه‌های آب در کشور بدون انجام ارزیابی‌های اقتصادی و زیست‌محیطی اشاره کرد و افزود: با اجرای یک پروژه (سد) هزینه‌هایی را به کشور تحمیل می‌کنیم که شاید بسیار بیش از ارزش اقتصادی آن پروژه باشد. برای نمونه وقتی حقابه حوضه آبریز کرخه بسته شد و اعتراض‌های جهانی را نیز درپی داشت، همان 300 هزار هکتار زمینی که در کرخه فکر می‌کردیم برای کشاورزی ایجاد می‌شود، مشکلات زیست‌محیطی فراوانی به وجود آورد. 

افزایش سطح زیر کشت به بهای نابودی! 

کشاورز همچنین با اشاره به ریزگردها و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن برای کشور و مردم‌ گفت: اگر کشاورزی در حوضه ارومیه یک میلیارد دلار تولید داشته باشد، آیا مشکلی که برای دریاچه ارومیه و این حوضه آبریز به وجود آمده با 400 میلیارد دلار قابل حل است؟ باید اذعان کرد که مشکلات زیست‌محیطی با هیچ هزینه و سرمایه‌ای حل‌شدنی نیست و اگر برداشت آب از منابع زیرزمینی را به همین منوال ادامه دهیم اول سطح آب پایین می‌رود، بعد منابع آبی شور می‌شود و بعد از آن به کوچ جمعیت می‌رسیم. 

معاون زراعت وزارت کشاورزی ادامه داد: 55‌درصد تولیدات کشاورزی و 85 درصد آب آشامیدنی کشور از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود، حال اگر در یک پروسه 40 ساله این منابع را از دست بدهیم و نتوانیم بهره‌برداری کنیم، تامین معیشت این کشاورزان چقدر هزینه دارد؟ مگر جامعه توان پاسخگویی به این هزینه‌ها را دارد؟ هزینه‌های اجتماعی را چقدر در حساب‌هایمان می‌آوریم؟ در برخی نقاط که واحدهای پتروشیمی احداث و بحران آب را تشدید کردیم آیا هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی آب دیده شده است؟ 

عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه تصریح کرد: ما مدیریت تدبیر و کنترل نیستیم بلکه مدیریت بحران هستیم. حل مشکلات آب و اجرای راه‌حل‌های عملی برای بحران آب، دگرگونی اساسی می‌طلبد و ممکن است فضای کسب‌و‌کار، رفتارهای سیاسی، آرمان‌های غیرمنطقی از نظر منافع ملی و برخی قول‌ها را بر هم بزند که اشکالی ندارد.