کاملینا؛ نماد اقتصاد مقاومتی در بخش دانه های روغنی ایران

همان طور که مسئولان وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده اند خودکفایی در محصولات مهم از جمله دانه های روغنی به عنوان مهم ترین چالش در بخش کشاورزی به شمار می رود. اما به راستی دلایل عدم خودکفایی و وابستگی شدید به واردات دانه های روغنی کدام ها هستند؟

در ذیل به برخی از دلائل ارائه شده اشاره می گردد:

- عدم حمایت کافی دولت در سرمایه گذاری در بخش تحقیقات دانه های روغنی

- پایین بودن قیمت دانه های روغنی و عدم رغبت کشاورزان به کشت این محصولات

- تاکید زیاد بر خودکفایی محصولات استراتژیک از جمله گندم که مانع از کشت و توسعه سایر محصولات شده است

- نیاز آبی بالای محصولات روغنی رایج که کشت آنها را در زمین های دیم محدود می کند.

- انحصار تولید دانه های روغنی به استان های شمالی کشور

- انحصار تولید دانه های روغنی کشور به دو محصول سویا و آفتابگردان و اخیرا کلزا

- وجود تسهیلات کافی برای واردات روغن های خام و تصفیه شده و سهولت تهیه روغن نباتی مورد نیاز از خارج کشور.

- عدم شناخت قابلیت های کشور در جهت تامین بیشتر دانه های روغنی

معرفی گیاه کاملینا

گیاه روغنی Camelina sativa جزء خانواده براسیکاسه است و در آزمایشات مختلف نشان داده شده است که احتیاجات آبی بسیار کمتر و مقاومت به سرمای بهاره بیشتری نسبت به سایر گیاهان روغنی به خصوص کانولا دارد. همچنین این گیاه مقاومت بسیار بالایی نسبت به آفات رایج در دانه های روغنی مانند سوسک های گرده خوار دارد. پتانسیل تولید عملکرد بالا در گیاه کاملینا در شرایط ایالت مونتانای آمریکا به اثبات رسیده و امکان قرار گرفتن آن به عنوان گزینه مناسب در قرار دادن در تناوب با غلات دانه ریز، مناسب گزارش شده است (مک وی 2008).

کاملینا بومی اروپا و آسیای جنوبی است و گاها به عنوان علف هرز در مزارع مختلف رشد می کند. اما سابقه کشت و کار آن به 4000 سال پیش می رسد. در زمان روم و یونان باستان کشت این گیاه به عنوان یک گیاه روغنی توسعه یافت. این محصول به صورت خالص یا مخلوط با سایر محصولات کشت میشد. مرکز رشد عمده این گیاه از اروپای شرقی تا اسیای مرکزی گسترش دارد و در خلال و بعد از جنگ های جهانی کشت می شد. بزرگ ترین تولید کننده این گیاه در قرن بیستم اتحاد جماهیر شوروی بود که در سال 1950 حدود 300 هزار هکتار از اراضی خود را زیر کشت کاملینا برد (آک و لومای 2005).

مطالعات اخیر نشان داده است که گیاه کاملینا دارای خواص خاص و منحصر به فردی می باشد که مهم ترین این خصوصیات توقعات کم این گیاه و حساسیت کم این گیاه به آفات و امراض است. استفاده از گیاه کاملینا به عنوان سوخت جت، انتشار کربن را از موتور جت کاهش می دهد و با توجه به اینکه تولید کاملینا در بسیاری از اقلیم ها هزینه تولید کمتری نسبت به سایر دانه های روغنی دارد، بنابراین گزینه مناسبتری نسبت به سایر روغن های گیاهی برای استفاده شدن به عنوان سوخت زیستی یا بیوفیول می باشد (دوبر 2011).

کاملینا خواص بسیار زیادی دارد و از این جهت یک گیاه کاملا منحصر به فرد به شمار می رود از جمله این خواص می توان به موارد زیر اشاره کرد:

تغذیه: از روغن کاملینا برای افزایش دادن ارزش غذایی در مواد خوراکی از جمله انواع نان ها و کره و نیز روغن سرخ کردنی استفاده می شود.

سلامت و بهداشت: وجود امگا 3 بالا در این گیاه باعث شده است در مصارف درمانی از جمله در جلوگیری از ابتلا به سرطان و درمان چاقی پس از یائسگی در زنان کاربرد داشته باشد.

پیشگیری از سرطان: روغن کاملینا به دلیل دارا بودن درصد بالایی از ویتامین E، خواص آنتی اکسیدانی ضد سرطان دارد و تحقیقات نشان داده است که مانع ایجاد تومور می شود.

صنعت سوخت: شرکت های تجاری تولید سوخت های زیستی در سراسر جهان از روغن این گیاه به مانند گیاهان روغنی دیگر مانن سویا در تولید صنعتی سوخت های زیستی استفاده می کنند.

صنایع صمغ و انواع واکس ها: روغن کاملینا می تواند جایگزین مناسبی برای واکس های جاجوبا (که گران و کمیاب می باشد) باشد که کاربرد زیادی در صنایع مختلف از جمله صنایع آرایشی و بهداشتی دارد.

حفاظت خاک و بذر: وجود لایه صمغی که اطراف بذرهای کاملینا را در بر گرفته است می تواند به عنوان پوشش برای سایر بذور استفاده شود تا فرایند جوانه زنی در آنها به آرامی و با ایمنی بیشتری در خاک انجام شود. همچنین از این صمغ می توان در جلوگیری از فرسایش خاک نیز استفاده کرد.

صنعت تغذیه طیور و ماهی: کیفیت بالای کنجاله کاملینا با 5 درصد امگا 3، 40 درصد پروتئین، 10 تا 12 در صد روغن و 1600 کالری به ازای هر پوند آن را تبدیل به یک جیره غذایی مناسب در تغذیه دام، طیور و ماهی کرده است (مک وی 2008).

دوبر و زورکان از دانشگاه علوم زراعی و دامپزشکی بخارست رومانی در سال 2011 در مقاله ای تحت عنوان: کاملینا، محصولی روغنی با خواص منحصر به فرد نتیجه گیری های زیر را در تحقیق خود اعلام کردند:

1- کاملینا دارای خواص زراعی منحصر بفردی است که بصورت پایداری احتیاجات خاک و کنترل علف هرز را کاهش داده یا انها را مرتفع سازد

2- این گیاه با سیستم های خاکورزی کم یا بدون خاکورزی سازگار است

3- گیاه کاملینا مقاومت بالایی به خشکی و هجوم آفات و امراض دارد

4- این گیاه درضمن مقاومت بالایی به دماهای بالا در زمان گلدهی دارد

5- می تواند به عنوان محصول پوششی هم مورد استفاده قرار گیرد

6- کشت آن در انواع بافت خاک حتی خاک های سبک و شنی و نیز خاک های داردی مواد مغذی پایین نیز به خوبی امکان پذیر است.

7- کشت آن حتی در زمینهای پست و حاشیه ای نیز امکان پذیر است

با توجه به نکات گفته شد در مورد خصوصیات گیاه کاملینا، احتیاجات آن و فواید ارزشمند آن و نیز با نظر به اینکه کشور ما از یک سو نیازمند محصولات روغنی بیشتر و با کیفیت تر بوده و از سوی دیگر درگیر مسائل و مشکلات اقلیمی از جمله خشکسالی های متوالی است به نظر می رسد کشت و توسعه گیاه کاملینا گامی بلند در راستای نیل به اهداف توسعه پایدار در کشور عزیزمان دارد و این امر بدون شک مستلزم انجام تحقیقات گسترده ای جهت مطالعه پایداری و سازگاری این گیاه و خصوصیات زراعی – اکولوژیکی این گیاه است. لازم به ذکر است که تاکنون در ایران تنها در گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشگاه رازی در قالب شرکت های دانش بنیان بیستون شفا و ایده سازان زیستی زاگرس اصلاح کاملینا، کشت و توسعه و تجاری سازی آن انجام شده است.

گیاه دارویی- روغنی کاملینا گیاهی است که به خصوص در سال های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است و مهم ترین مزیت آن مقاومت فوق العاده آن به خشکی و سرمای بهاره است.

نتایج امکان سنجی کشت گیاه روغنی-دارویی کاملینا (Camelina sativa) در شرایط دیم کشور - نخستین گزارش در ایران (گزارش پنج سال تحقیق و سه سال ارزیابی)

نتایج این تحقیق نشان داد که کشت و کار این گیاه در اقلیم خشک کشور می تواند نتایج مطلوبی از قبیل کاهش وابستگی به واردات دانه های روغنی، حفظ منابع آبی و استفاده بهینه از مزارع دیم را بدنبال داشته باشد. این گیاه تمام مراحل رشد خود را تا مرحله پرشدن دانه ها در زمانی که نزولات جوی در منطقه وجود دارد (اواسط اردیبهشت در استان کرمانشاه)، سپری می کند و برخلاف سایر گیاهان روغنی نیازی به آبیاری های بهاره ندارد.

خود کنترلی این گیاه با توجه به خصوصیات آللوپاتی آنکه به وفور در گزارشات به آن اشاره شده است (گرومر و بایر 1960)، هزینه های کنترل شیمیایی و مکانیکی را کاهش داده و امکان برداشت مکانیزه آن با توجه به ارتفاع مطلوب آن (حدود 80 تا 100 سانتی متر) یک مزیت عمده در مقایسه با محصول دیم دیگری مانند نخود را بوجود می آورد. هرچند آزمایشات بیشتری در زمینه های مختلف زراعی جهت توصیه کشت و کار گیاه کاملینا مورد نیاز می باشد.

در این تحقیق تلاقی های مختلف بین ارقام مختلف کاملینا انجام شد. از بساکهای گیاهان نسل F1 جهت تولید گیاهان دابل هاپلوئید استفاده شد. گیاهچه ها ضمن سازگاری به گلدان منتقل شدند و پس از گلدهی از آنها بذرگیری شد. پس از تکثیر بذر در اقلیم های گرم، معتدل و سرد به صورت دیم کشت شدند. در بین لاین های بررسی شده، لاین DH1025 بهترین سازگاری و عملکرد (حدود 1500 کیلوگرم در هکتار عملکرد بذر و با متوسط درصد روغن حدود 37 درصد) را در شرایط دیم نشان داد که مراحل معرفی رقم را طی می کند. این گونه برای نخستین بار در ایران اصلاح، تکثیر و کشت شده است.

عملکرد به طور یک تن در هکتار و سازگاری این گیاه در استانهای کرمانشاه، ایلام، همدان، اردبیل، بوشهر، گیلان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، فارس و کردستان در شرایط دیم تایید شده است.

ضمنا تحقیقات این گروه پژوهشی در ادامه دارد و هم اکنون بیش از 200 لاین از این گیاه تولید شده که لازم است مورد ارزیابی بیشتر قرار گیرند.  در نهایت گروه پژوهشی –تجاری کاملینا از تمامی محققین و سرمایه گذاران کشور جهت تحقیقات و تجاری سازی این گیاه ارزشمند استقبال می کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه رازی