گفت وگوی «فرصت امروز» با شهریار میناگر، هنرمند ورشوکار / ورشوکاری؛ از اروپا تا بروجرد

دست ساخته های فلزی یکی از گونه های مختلف صنایع دستی است که از گذشته های دور مورد توجه هنرمندان و صنعتگران بوده و در همه دوره ها کار می شده است. فراوانی محصولات فلزی تنوع قابل توجهی را به وجود آورده و از اقبال خوبی بین مردم برخوردار بوده است.

استان لرستان و به ویژه شهرستان بروجرد به دلیل قدمت تاریخی خود دارای تنوع و گوناگونی صنایع و مصنوعاتی است که ساخته دست هنرمندان این دیار بوده و از گذشته ای دور ساخت این مصنوعات دستی وسیله ای برای ارتزاق و امرار معاش عده کثیری از شهروندان این منطقه از کشور بوده است.

ورشوسازی یکی از این هنرهای پایه فلزی است که در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی در ایران به اوج خود رسید. ورشو نام فلزی است که بروجردی ها در شکل دادن به آن و ساختن ظروف زیبا از آن، هنر بسیار به خرج داده اند، هم نام پایتخت کشور لهستان است که روی این فلز ماندگار شده است.

قلمکاران لرستانی قبل از ورود ورشو به ایران از ورق زردرنگ برنج برای ساخت ابزار و وسایل مورد نیاز در منازل استفاده می کردند. به هرحال یکی از پررونق ترین صنایع در شهر بروجرد طی سالیان متمادی تهیه اسبابی بود که از جنس ورشو ساخته می شد.

استاد شهریار، میناگر هنرمند ورشوساز متولد 1346 بروجرد است. از کودکی در کنار پدر با این حرفه هنری آشنا شده و از سال 1371 به طور جدی وارد گود کار شده است. در نمایشگاه های مختلف داخلی و خارجی شرکت و آثار زیبایی خلق کرده است. گفت وگوی ما را به تفصیل بخوانید.

ورشو آلیاژی ساخته شده از فلزات مس، نیکل و روی است. این فلز معمولاً با ترکیب بندی 60 درصد مس، 20 درصد نیکل و 20 درصد روی ساخته می شود. ورشو جلایی مانند نقره دارد و در برابر زنگ زدگی نیز مقاوم است. با توجه به وجود مس و روی، ورشو گاهی یکی از انواع برنج محسوب می شود. حتی جنس پوکه فشنگ هم نوعی برنج است.

میناگر در این رابطه می گوید: فلزکاری سابقه 6هزار ساله دارد و در هر منطقه ای بنا به فراخور شرایط کاری اش مورد استفاده قرار می گرفته است. این فلز به صورت ورق از کشورهای آلمان و لهستان به ایران وارد می شد و به علت جلا و درخشندگی زیاد و مقاومت طولانی در مقابل پوسیدگی به ژرمن سیلور یا نقره آلمانی مشهور شده بود.

هنرمندان بروجردی با استفاده از فن چکش کاری و خمکاری که با ابزارهای ساده و نیروی بازوی هنرمند میسر بود، آثاری فلزی از ورق های ورشو خلق می کردند و ظروف بسیاری نظیر سینی، دیس، بشقاب، قاشق و چنگال، سماور زغالی، قوری، زیر سماوری، چای دان، قندان، استکان، گلاب پاش، آفتابه لگن، سرمه دان و وسایلی که معمولاً در جهیزیه دختران جوان یافته می شد، می ساختند.

البته این را هم بگویم که ورشوهای قدیمی که از اروپا می آمد، درصد کمی نقره هم داشتند و اطلاق صفت نقره ای پربیراه نبود. فلز ورشو ویژگی های خاصی دارد؛ قابلیت چکش خواری اش مناسب است و درخشندگی خوبی دارد و بهترین مصداق خوش دستی است. از مس محکم تر و از برنج بهتر است. ورشوسازی یکی از شاخص ترین صنایع دستی در بروجرد شناخته می شود و با دو قرن رونق، نام این شهرستان را در داخل و خارج کشور مطرح کرده است.

کار حرفه ای

میناگر درباره علاقه مندی اش به این حرفه می گوید: پدرم علی میناگر از ورشوکارهای قدیمی و صاحب نام بود و به همین دلیل کم و بیش با این هنر فلزی آشنا بودم. بعد از فوت پدر در سال 1371 خودم به طور جدی و رسمی وارد این کار شدم و تا به امروز هم از این پیشه پدری دست نکشیده ام.

وی در مورد وضعیت فعلی این حرفه در کشور می گوید: روزگاری بیشتر وسایل مردم از همین طریق ساخته می شد. اما الان با ماشینی شدن تولیدات ورشوکاری ضربه خورده است.

میناگر در مورد فراگیر بودن این کار می  افزاید: اصل کار در بروجرد انجام می شود و در کنار آن در شهرهای دزفول، اصفهان و مشهد هم کار می شود ولی به کیفیت کار بروجرد نمی شود. شهر ما در این زمینه پیشرو است و تولید هیچ کجا به شهر ما نمی رسد. تا 10 سال پیش 200 استادکار و 250کارگاه در سطح شهر فعال بوده اند که الان خیلی کمتر شده است.

میناگر در مورد شیوه کار می افزاید: من خودم پدرپیشه هستم و 21 سال است که کار می کنم. ورشوکاری به ظاهر ساده می آید و چون ابزارآلات پیچیده ای ندارد همه فکر می کنند کار راحتی است. این کار ریزه کاری های خاص خودش را دارد. وسایل کار، انواع چکش و سندان است، اما از ترکیب آن اقلامی ساخته می شود که بی نظیر است.

مثل کار دکترها که کارشان تخصصی است و هر پزشکی در درمان یک بیماری تبحر دارد، هر استادکاری در ورشوکاری تخصص خودش را دارد و هر یک کالای مطابق با مهارتش را درست می کند. ریخته گری، خمکاری و قلم زنی کارهایی است که روی این فلز انجام می شود. قسمت هایی از یک کار است که استحکام و ظرافت را باید باهم داشته باشد و خب این از عهده هر کسب برنمی آید. باید خاک کار را خورده باشی تا به این نکات ریز پی ببری! استاد میناگر سه کارگاه ورشوکاری دارد که در آنها حدود 20 نفر مشغول به کار هستند.

وی در مورد فعالیت ماهانه می گوید: مشخص نمی کند و این بستگی به تعداد دریافت سفارش های دریافتی دارد. خود ما الان هزارتا کار داریم که روی زمین مانده است. آرزویم این است که روزی بتوانیم شبانه روزی کار کنیم.

من معتقدم بهترین تبلیغ کیفیت خوب است. خدا را شکر همه الان متوجه هستند و سراغ جنس خوب را می گیرند. کار که خوب باشد مشتری آن را می خرد و مشتری، مشتری می آورد. من خیلی علاقه مندم که این وسایل و ساخته ها شکل کاربردی به خودش بگیرد و در متن زندگی روزانه مردم مورد استفاده شود.

مشکلات پیش رو

درگذشته 200 کارگاه ورشو سازی در بروجرد فعالیت تجاری و تولیدی داشتند، اما امروز این تعداد کارگاه تولید مصنوعات ورشو به سه یا چهار کارگاه تقلیل یافته اند. تقریباً بیشتر فلزاتی که در حال حاضر هنرمندان از آنها برای خلق آثار هنری خود استفاده می کنند از ظروف قدیمی بلااستفاده ورشو یا ورقه های برنج با همان فرمت و طرح ها است که به دلیل نبود بازار استفاده ورق ورشو در کشور این فلز در حال حاضر وارد کشور نمی شود.

میناگر حمایت از استادکاران خبره و توانمند در این رشته را از دیگر اقدامات حمایتی از هنرمندان می داند و تصریح می کند: خیلی از کسانی که در این رشته و سایر بخش های صنایع دستی کار می کنند، از بیمه برخوردار نیستند و معلوم نیست اگر اتفاقی برایشان بیفتد چه کسی به دادشان می رسد و از کجا گذران خواهند کرد؟ کشور آلمان هنر 400 ساله اش را نگه داشته و از آن حمایت می کند.

آن وقت ما توی مراکز جنس خارجی می آوریم و افتخار هم می کنیم که جنس ارزان آورده ایم! سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی با توجه به رسالت ذاتی که بر عهده دارد باید نسبت به احیای صنایع دستی در اشکال و صنعت های مختلف تلاش کند و با توجه ویژه به صنایع دستی، مخصوصا هنر ورشو سازی و قلم زنی به حفظ میراث گذشتگان اهتمام ورزد.

ارتباط با نویسنده: [email protected]

***

سرمایه اولیه:

با 500میلیون تومان کارگاه بزنید

برای راه اندازی کارگاه به 200 ، 300 متر فضا نیاز دارید که انبار هم داشته باشد. ابزار کار سنتی قلم، چکش است و سندان که حکم میز کار را دارد. شیوه تولید ماشینی به دستگاه احتیاج دارد که برای برش، جوش دادن استفاده می شود. هزینه راه اندازی یک کارگاه چیزی بین 400 تا 500 میلیون تومان هزینه دارد.

آموزش های این حرفه به شکل استاد -شاگردی است و آموزش کلاسیک نداریم. البته در چند سال پیش در میراث فرهنگی استان آموزش دادند ولی کار را خراب کردند. کلاس هایی که میراث فرهنگی برگزار می کرد یک ماهه یا سه ماهه بود. مگر در سه ماه چه چیزی می شود آموزش داد و یاد گرفت؟ استاد کارهای قدیمی 60 سال سابقه و تجربه داشتند ولی واقعاً هیچ ادعایی نداشتند. در سه ماه فقط می شود هنری را دید و تماشا کرد نه اینکه صاحب مهارت شد. در کنار کار ساخت تعمیرات این اقلام فلزی انجام می شود.

***

قیمت‌ها و ابزارکار:

مواد بازیافتی، پایه ورشوکاری

قلم زنی مشهور بروجرد درگذشته روی فلز ورشو انجام می شد، اما امروزه به دلیل گرانی این فلز و عدم دسترسی آسان به آن هنرمندان این هنر ترجیح می دهند روی فلزهایی همچون برنج و مس نقش و نگار ماندگار بزنند. این کار در ابتدای پیدایش آن به دلیل اینکه از ملزومات منازل محسوب می شد از بازار فروش خوبی برخوردار بود که به تدریج جای خود را به دیگر لوازم خانه داده و به عنوان یک شیء تزیینی از سبد خانواده ها حذف شده و امروزه تنها به عنوان سوغات توسط علاقه مندان به صنایع دستی خریداری می شود.

میناگر در مورد وسایل و مواد اولیه این کار می گوید: بیشتر مواد اصلی کار ما از مواد بازیافتی و خرده کاری های باقی مانده است. در حال حاضر از ورق برنج استفاده می شود که هر رول آن 60 میلیون تومان تمام می شود. قیمت هر کیلوی آن بین 35 تا 40 هزار تومان است.

قیمت یک سماور ورشو از 140 ، 150 هزار تومان شروع می شود. در نمونه های فاخر به مرز 9 ، 10 میلیون تومان می رسد. سرویس چای خوری  (استکان، قندان و قوری) از 200 هزار تومان تا 3 ، 4 میلیون تومان متغیر است.