صنعت چای ایران

چای نوشیدنی خوشمزه با عطری مطبوع پای ثابت سفره صبحانه ایرانی است. البته روی میز کار و رستوران و قهوه‌خانه، پشت فرمان ماشین یا در کابین خلبان هواپیماهای غول‌پیکر هم نوشیده می‌شود. گفته می‌شود حدود ۵ هزار سال قبل وقتی امپراتور چین با یک فنجان آب داغ در دست به همراه تعدادی از همراهان روی تپه‌ای ایستاده بود، باد ملایمی وزید و چند برگ چای داخل فنجانش افتاد. همین امر آب ساده و بی‌طعم را متحول کرد؛ یک فنجان چای درست شده بود. تاریخ دقیقی برای آغاز مصرف چای در ایران روشن نیست اما گفته می‌شود پیشینه مصرف چای به حدود 400 سال قبل بازمی‌گردد.

در سال ۱۲۶۱ هـ. ش، شخصی به نام حاج محمد اصفهانی کشت چای در ایران را آغاز کرد ولی موفق نبود تا اینکه کشت چای در سال ۱۲۷۹ هـ .ش، با تلاش محمد میرزای چایکار ملقب به کاشف‌السلطنه که کنسول ایران در هندوستان بود در منطقه لاهیجان و کلارآباد آغاز شد. در حال حاضر سطح زیر کشت چای حدود ۳۲‌هزار هکتار است. استان گیلان با حدود 28 هزار هکتار مقام اول سطح زیر کشت و تولید چای کشور را در اختیار دارد و حدود 60 هزار خانوار در کشت‌و‌کار این محصول اشتغال دارند.

برداشت برگ سبز در باغ‌های چای کشور در سه فصل بهار، تابستان و پاییز انجام می‌گیرد. در بهار برداشت برگ معمولا از نیمه دوم فروردین شروع و تا پایان خرداد ادامه دارد و به آن چین بهاره گفته می‌شود و حدودا ۴۲-۳۸ درصد مقدار تولید سال را به خود اختصاص می‌دهد. چین تابستانه از تیرماه شروع و تا پایان شهریور ادامه دارد. مقدار محصول در این چین حدود ۴۷-۴۲ درصد است. چین پاییزه ازابتدای مهر شروع و تا انتهای مهر ماه به پایان می‌رسد. مقدار برگ سبز در این چین به حدود ۱۷-۱۳ درصد می‌رسد.

براساس آمارهای موجود، متوسط تولید برگ سبز باغ‌های چای حدود ۷ تن در هکتار است که این رقم با توجه به شرایط آب و هوایی و سایر عوامل مرتبط در مناطق چایکاری متغیر است. میزان مصرف چای خشک کشور سالانه ۱۰۵ هزار تن است و میزان کنونی تولید چای خشک در داخل بین ۲۵ تا ۳۰ هزار تن در سال است این در حالی است که زمانی، تولید چای حدود 70 هزار تن بوده است. میزان واردات چای خشک سالانه بین ۷۵ تا ۸۰ هزار تن و به‌طور عمده از کشورهای تولیدکننده بزرگ دنیا همچون سریلانکا، کنیا و هند است. در صورت حمایت از صنعت چای داخلی این قابلیت در کشور وجود دارد که در مدت ۱۰ سال آینده بتوان کشور را از واردات چای خارجی بی‌نیاز کرد. 

چایی که هم‌اکنون در ایران تولید می‌شود در مقایسه با چای‌های خارجی و وارداتی حاوی مواد افزودنی مضر و سرطان‌زا، چای طبیعی و باکیفیت است (ارگانیک). کاهش حاصلخیزی خاک ناشی از فرسایش فیزیکی به علت وجود شیب بالای اراضی و کوهپایه بودن باغ‌های چای، اسیدی شدن خاک، کوچک شدن اراضی زیرکشت به سبب تقسیم بین وراث، پیری بوته‌های چای (حدود 40 درصد بوته‌ها بالای 50 سال سن دارند و حمایت مالی و برنامه‌ریزی برای جوان‌سازی آنها صورت نمی‌گیرد)، آلودگی حدود 20درصد باغ‌های چای به نماتد (گره ناشی از کرم‌های نخی) مولد زخم ریشه و عدم مدیریت این مشکل، عدم وجود سیستم‌های آبیاری (بیش از 80 درصد باغ‌های چای کشور فاقد سیستم آبیاری هستند و آن مقداری هم که در گذشته به سیستم آبیاری تجهیز شده‌اند هم‌اکنون رها شده‌اند) و همین موضوع سبب ایجاد تنش و کاهش عملکرد تولیدی می‌شود، مدیریت ضعیف پس از برداشت و مشکل حمل‌و‌نقل برگ سبز چای، تراکم و فشردگی برگ سبز در زنبیل‌ها و دور بودن فاصله کارخانه‌های فرآوری از باغ‌های چای، عدم اطمینان چایکاران به آینده و انگیزه کم آنها برای ادامه پرورش چای، فرسوده بودن کارخانه‌های فرآوری چای و نبود امکانات و آزمایشگاه کنترل کیفیت از عمده‌ترین مشکلات صنعت چای ایران است.

با توجه به اینکه صنعت چای توانایی بالایی برای اشتغال‌زایی دارد (حدود 400 نفر در هر هکتار چای آبی در مقایسه با 120 نفر برای هر هکتار مزرعه برنج) همچنین توجه به این نکته که فرسایش خاکی مزرعه چای کمتر از برنجکاری است و ارزش نهایی یک کیلو چای تولیدی برای واردات حدود 4 تا 6 کیلو برنج کفایت می‌کند توجه بسیار بیشتر و مدیریت قوی‌تر به این صنعت بسیار ضروری به نظر می‌رسد.