ایرانی‌ها فرش دستباف را نمی‌شناسند

توافق سیاسی انجام شده بیشترین جنبش و تکاپو را در بازار و در زمینه‌های اقتصادی کشور ایجاد کرده است. انگار امید چهره درخشان خود را به اقتصاد ایران نمایانده و بازار فرش دستباف هم از این شور و هیجان برکنار نمانده است؛ بازاری که با وجود موانع صادراتی در چندین سال اخیر رکود را تجربه کرده است. از طرفی در بازار داخلی هم خریدار چشمگیری دیده نمی‌شود و همین امر به رکود بیشتر دامن زده است. در این گزارش پای صحبت‌های محمدعلی زرینه کفش، رییس اتحادیه تولیدکنندگان، بافندگان و حرف وابسته فرش دستباف تهران نشسته‌ایم تا از برنامه‌هایی که برای رونق بازار این هنر-صنعت در اتحادیه دارند، بگوید.

وقتی صحبت از فرش دستباف است، به ناگهان هزینه‌های چندمیلیونی به ذهن خطور می‌کند و با توان مالی اکثریت جامعه تناسبی ندارد. رییس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف تهران اما نظر دیگری دارد و در این رابطه می‌گوید: من ریشه‌ای به این داستان نگاه می‌کنم. زیرا خرید این کالا توسط افراد بیشتری در نهایت رونق بازار را در پی دارد و می‌تواند بر کاهش قیمت نهایی فرش هم موثر باشد. علاوه بر این تندرستی و آرامش روانی را هم باید بر جنبه‌های اقتصادی اضافه کنیم. بنابراین گاه باید برای خرید فرش دستباف پس‌انداز کنیم. موضوع نخست این است که مردم اطلاعات و آگاهی لازم در مورد دستبافته‌های قالی ایران را ندارند. یعنی نه از تنوع طرح‌ها و رنگ‌ها خبر دارند و نه تنوع قیمتی را می‌شناسند. به همین دلیل فرش دستباف در اذهان مردم با واژه گران گره خورده است.

هر چند زرینه کفش اصرار دارد فرش دستباف گران نیست و در این مورد توضیح می‌دهد که این نکته درست است که فرش گران داریم ولی فرش ارزان باارزش هم داریم. فرش‌هایی که با مواد طبیعی تولید شده است اما به دلایلی که خواهم گفت قیمت بسیار کمتری دارند که با قدرت خرید طیف گسترده‌ای از مردم تناسب دارند. این استاد فرش دانشکده هنر دانشگاه تهران عوامل مختلفی را در تعیین نهایی قیمت فرش دخیل می‌داند که آگاهی از آنها خرید بهینه‌تر و دقیق‌تری را در پی دارد: زیرا عوامل مختلفی در کنار هم قیمت فرش را تعیین می‌کنند و می‌توان فرشی بدون این هزینه‌ها هم خریداری کرد. مثلا مردم قیمت یک فرش دستباف شش‌متری تبریز را در ذهن دارند که با طرح، نقشه و رنگ‌های مختلفی که دارد بین 15 تا 40میلیون تومان می‌ارزد. مثلا با رجشمار 50 با چله ابریشم یا تار ابریشم باشد یا نخ، حدود 4 تا 5میلیون تومان قیمت فرش جابه‌جا می‌شود. از طرفی گاه نقشه یک فرش دارای تنوع رنگ بیشتری است و در نتیجه زمان بیشتری برای بافت آن صرف شده که در این صورت هم 3 تا 4‌میلیون قیمت فرش جابه جا می‌شود. گاه نقشه جدیدی برای فرش استفاده شده و در بازار کم است و حدود 4‌میلیون قیمت فرش متفاوت می‌شود. کیفیت بافت هم قیمت را بین 2 تا 3‌میلیون جا به جا می‌کند. رجشمار هم عامل تعیین‌کننده دیگری است که قیمت را چند میلیون تومان کم و زیاد می‌کند. این تفاوت‌ها موجب می‌شود که یک فرش شش‌متری تبریز بین 15 تا 30‌میلیون تومان تنوع قیمت داشته باشد که می‌توان در زمره گران‌های بازار آن را قرار داد. وی ادامه می‌دهد: اما فرش‌هایی با ویژگی‌های دیگری از سایر نقاط ایران داریم که قیمت بسیار پایین‌تری دارند. مثلا فرش اصفهان، ایلام، کردستان، ترکمن و غیره یا حتی فرش کاشان یا اردکان یزد که قیمت شش متری آن تا 3میلیون تومان است و این در حالی است که شش متری ماشینی هم در بازار تا 2میلیون تومان عرضه می‌شود. همچنین فرش‌های درشت بافی داریم که شش متری‌شان تا 2میلیون تومان است. حتی گبه‌هایی با تنوع رنگ و طرح فراوان داریم که هر متر 200هزار تومان است. مانند گبه‌های شیراز، شهرکرد و ترکمن که از رنج قیمتی متفاوتی برخوردارند.

مشاوره‌هایی به‌عنوان راهنمای خرید

اما نکته مهم این است که مردم اطلاعات مربوط به فرش دستباف را از چه منبع موثقی باید به‌دست آورند؛ زرینه کفش می‌گوید: از آنجایی که خرید فرش دستباف باید با آگاهی و اطلاعات همراه باشد، در حال راه‌اندازی مرکز مشاوره‌ای برای خریدوفروش و تولید فرش هستیم، چون هنگام خرید فرش، مانند اتومبیل و سایر کالاها باید به آپشن‌های موجود توجه کنیم. مشاوره برای خرید، فروش و حتی اینکه فرش را به چه قالی‌شویی برای شست‌وشو بدهند و چه انتظاراتی داشته باشند. یا چه فرشی با دیزاین خانه‌شان همخوانی دارد. حتی مراکز معتبری را برای خرید فرش مطمئن به خریداران معرفی می‌کنیم. این مرکز مشاوره حتی به بافندگان هم که چگونه براساس نیاز بازار تولید کنند، اطلاعاتی می‌دهد. همچنین باید به این نکته اشاره کنم که مراکز خرید بسیاری از کالاها مشخص است. اما فرش دستباف را در کوچه‌های تنگ و تاریک بازار سنتی تهران دفن کرده‌ایم. به جز چند فروشگاه در چند نقطه شهر، فرش دستباف عرضه به سامان و درخور توجهی ندارد. به همین دلیل تصمیم گرفته‌ایم که نمایشگاه‌های دائمی مربوط به تولیدات بافندگان هر اتحادیه در همان شهر برپا شود که این امر خرید فرش دلخواه با هزینه مناسب را برای اکثر مردم فراهم می‌کند. همچنین با همکاری اعضای هیات‌مدیره ایجاد تعاونی‌های مصرف برای کارکنان و اعضای اتحادیه را در دستور کار قرار داده‌ایم که خود می‌تواند به فروش فرش هم کمک کند. زرینه‌کفش همچنین اشاره می‌کند که با توجه به توافقی انجام شده بازارهای صادراتی هم دوباره خواهان فرش ایرانی خواهند بود، به همین دلیل می‌توان امیدوار بود که با رونق صادرات تا‌حدودی قیمت‌ها در بازار داخلی کاهش یابد تا خریداران بیشتری در بازار داخلی خواهان فرش دستباف باشند.

سرمایه‌گذاری با خرید فرش دستباف

بارها شنیده‌ایم که خرید فرش دستباف به نوعی سرمایه‌گذاری برای آینده محسوب می‌شود چون به مرور زمان دارای ارزش افزوده می‌شود، اما آیا به واقع چنین امری در مورد هر فرش دستبافی صدق می‌کند و اینکه آیا خریدار عادی می‌تواند کیفیت فرش را تشخیص دهد؟ این مقام مسئول نظر مثبتی در این زمینه دارد و می‌گوید: کیفیت بافت فرش یعنی اینکه گره‌ها سر جای خودشان به درستی کار شده باشند. یعنی به اصطلاح فرش پخش شده یا دفرمه نشده باشد. به تعبیر دیگر برآمدگی و تورفتگی نداشته باشد. اما اینکه خریدار عادی چگونه باید چنین مسئله‌ای را تشخیص دهد تنها کافی است که اطلاعات اندکی داشته باشد، مثلا بحث قرینگی نقش‌ها در فرش. خریدار با یک نگاه می‌تواند قرینه شدن نقوش یا عدم قرینه شدن‌شان را تشخیص دهد. حتی باید دقت کند که مثلا در طرح‌های ماهی، اضلاع مربع یا لوزی مربوط به این طرح همسان باشند، این نکات را با ساده‌ترین آموزش‌ها و در کمترین زمان می‌توان به مردم آموخت.

الان هستند خریدارانی به اتحادیه مراجعه می‌کنند و می‌گویند فرشی خریده‌اند که با قیمت مثلا 60رج به آنها فروخته شده اما کارشناس می‌گوید 50رج است. برای اینکه مردم حداقل از بابت رجشمار فرش خیال‌شان راحت شود می‌توانند به این نکات ساده توجه کنند. کافی است که با یک اسکناس مثلا صدتومانی که عرضی هفت‌سانتی‌متری دارد، فرش را تست کنیم. زیرا در هر هفت‌سانتی‌متر هر تعداد گره که باشد، رجشمار فرش هم همان می‌شود. مثلا اگر 35گره باشد، رجشمار 35 است و اگر فروشنده بگوید رجشمار فرشش 40 است، خریدار به راحتی می‌گوید که 35 است. همین عامل یک مسئله تعیین‌کننده در کیفیت و دوام و عمر فرش است. بنابراین برای خرید فرش دستباف باید وقت صرف شود، درست مانند خرید وسایل برقی و ماشین و غیره. از طرفی هر تعداد گره که در عرض این هفت‌سانتی‌متر باشد باید در طولش هم همین تعداد باشد. اینها همه دلایل ریز اما مهم و تعیین‌کننده‌ای برای استحکام، زیبایی و تنوع فرش هستند که قیمت فرش را هم تعیین می‌کنند. زیرا تنها در این صورت است که مشخص می‌شود گره‌ها سر جای خودشان بافته شده‌اند و نخ و نقشه با هم همخوانی دارند و چشم بسته می‌توان از کیفیت فرش مطمئن شد.

وی همچنین اضافه می‌کند: تعداد گره بیشتر، استحکام بیشتر فرش را رقم می‌زند. از طرفی تعداد گره بیشتر تنوع طرح بیشتری را هم ممکن می‌کند که خود از عوامل تعیین‌کننده قیمت فرش است. مثلا فرش 40رج حدود 20سال بیشتر از 30رج عمر می‌کند. برای حل کردن چنین مسئله‌ای تولیدکننده‌ها باید در رج‌های مختلف طرح‌ها را کار کنند تا خریداران بتوانند براساس هزینه‌ای که دارند و انتظاری که از فرش دارند، قالی بخرند. مثلا یک طرح واحد را در رجشمارهای مختلف کار کنند.

ویژگی‌های یک فرش خوب

فرش در سه عامل باید ثبات داشته باشد: نور، سایش و شست‌وشو که هر سه مستقیما به رنگ فرش مربوط می‌شوند. زیرا اگر رنگ کیفیت لازم را نداشته باشد، رنگ‌های همجوار همدیگر را می‌پوشانند و به اصطلاح بی‌ثبات می‌شوند. زرینه کفش ضمن بیان این جملات اضافه می‌کند: برای اطمینان از رنگ قالی می‌توان دستمال سفید مرطوبی را روی رنگ‌های سیر فرش کشید که اگر رنگ باکیفیت نباشد، دستمال را رنگی می‌کند. بعضی از تولیدکنندگان از رنگ‌های چینی استفاده می‌کنند و همین امر موجب شده گاه با فرش‌هایی با رنگ بی‌ثبات مواجه باشیم.

وی در ادامه باز هم تاکید می‌کند یکی از عوامل فراهم شدن امکان خرید فرش دستباف برای طیف وسیعی از مردم، در گرو آگاهی و شناخت خریداران از بازار است. بسیاری از خریداران ایرانی نمی‌دانند که فرش دستباف متری 100هزار تومان داریم، متری 20میلیون تومان هم داریم، بنابراین هر کسی می‌تواند نوعی از دستبافته‌ها را با توجه به‌توان مالی‌اش خریداری کند. اگر کسی طرح هندسی را در یک فرش ابریشم پیدا کند و هزینه بسیاری هم بابت آن بپردازد به نوعی هزینه اضافه‌ای کرده زیرا طرح هندسی را در فرش‌های بسیار ارزان‌تر می‌توان یافت. مثلا در گبه‌ها و فرش‌های درشت‌بافت مناطق کردستان و چهارمحال و بختیاری.

بافندگان فرش را دریابیم

اما از آنجایی که پرداختن به بازار یک کالا نمی‌تواند بدون توجه به تولیدکننده آن پیش برود و قطعا اوضاع تولیدکننده بر بازار و تعیین قیمت کالا تاثیر مستقیم دارد، باید اشاره‌ای هم بکنیم به اوضاع نه‌چندان درخور بافندگان فرش در ایران. افرادی که هنوز با مسئله‌ای ابتدایی به نام بیمه دست ‌به گریبان هستند. زرینه‌کفش در این مورد می‌گوید: حدود یک‌میلیون نفر را اتحادیه‌ها شناسایی کرده‌‌اند که کارت صنفی صنعت‌گری-هنرمندی برای‌شان صادر شده است، اما تنها 500هزار نفر بیمه شده‌اند و حدود 800‌هزار نفر در صف بیمه قرار گرفته‌اند. قانونی که برای قالی‌بافان ایجاد کرده‌اند این است که طبق قانون باید یک نفر از اتحادیه، یک نفر از وزارت صنعت، معدن و تجارت و یک نفر از اداره بیمه یعنی گروهی سه نفره برای بازدید به خانه بافنده‌ها بروند که بافنده در حال بافت است یا نه. طبق قانون اگر سه بار برای بازدید بروند و در خانه نباشد، بیمه‌اش قطع می‌شود. اما این شکل درست اجرا نمی‌شود و حتی با یک بار خانه نبودن بیمه افرادی با سابقه حتی 20ساله قطع شده است، در حالی که در مورد شرکت‌ها و کارخانه‌ها چنین نیست. البته دلیل مهم‌تر این است که قالیبافان بیمه 27درصدی دارند و بیمه بیکاری هم ندارند و در کل 7درصد حق بیمه می‌پردازند و به نوعی می‌توان گفت که برای اداره بیمه نمی‌صرفد که برای بیمه این افراد هزینه‌ای بپردازد. هر چند سالانه هزینه‌ای برای حق بیمه قالیبافان تعیین می‌شود که اداره بیمه باید از دولت بگیرد. حتی برای بیمه شدن علاوه بر کارت اتحادیه، مدرک فنی-‌حرفه‌ای را لحاظ کرده‌اند که قالیبافان این مدرک را هم دریافت کرده‌اند ولی هنوز مشکلات مربوط به بیمه قالی‌بافان سر جای خودش است و این اواخر شش ماه بیمه شدن را کلا قطع کرده بودند.

این در حالی است که وقتی بیمه قطع شود، آینده کاری بافندگان متزلزل می‌شود و وقتی قالی بافی از خانه‌ها جمع شود، فرهنگ بافت فرش از بین می‌رود و به تعداد بیکاران جامعه اضافه می‌شود. بیکاری و پیامدهای بی‌شماری که دارد با محتوای اخلاقی که در جامعه تبلیغ می‌شود، در تناقض آشکار است. این درحالی است که دولت برای ایجاد هر شغل پایدار حداقل باید 150میلیون تومان هزینه کند. اما فرش بی‌آنکه هزینه گزافی برای دولت در‌بر داشته باشد، اشتغال چند میلیونی ایجاد کرده است. واقعا هزینه‌ای که برای بیمه قالی‌بافان پرداخت می‌شود، اینقدر نیست که با چنین مسائلی دست به گریبان باشند.