گلوگاه شکاف جنسیتی در ایران

به گفته مجمع جهانی اقتصاد، دنیا تا 99 سال و نیم دیگر با شکاف جنسیتی خداحافظی می کند. مجمع جهانی اقتصاد، این یافته مهم را از بررسی شاخص شکاف جنسیتی در 153 کشور جهان به دست آورده است. براساس تازه ترین گزارش مجمع جهانی اقتصاد، فاصله جنسیتی در سال 2019 میلادی نسبت به سال 2018 اندکی کاهش یافته است، اما برای رسیدن به برابری کامل و با فرض حفظ سرعت فعلی، به 99.5 سال زمان نیاز دارد.

از میان چهار زیرشاخص شکاف جنسیتی نیز شکاف توانمندسازی سیاسی، بیشترین نابرابری جنسیتی را در کشورهای جهان داشته و پس از آن، زیرشاخص فرصت ها و مشارکت اقتصادی قرار دارد. ایران در این گزارش، رتبه 148 را از میان 153 کشور جهان به دست آورده که نسبت به سال گذشته، شش رتبه بدتر شده است. ایران در دو زیرشاخص بهداشت و بقا و دستیابی به امکانات آموزشی، کمترین شکاف جنسیتی را داشته و در دو زیرشاخص توانمندسازی سیاسی و فرصت ها و مشارکت اقتصادی، بیشترین شکاف جنسیتی را دارد.

از شکاف جنسیتی تا پولداران بیکار در ایران

ایران در حالی در سال 2019 به رتبه 148 جهان در زمینه شکاف جنسیتی رسیده است که سال گذشته در رتبه 142 جهان ایستاده بود. در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نیز اگرچه ایران جزو 10 کشور نخست برابری جنسیتی قرار ندارد، اما در جایگاه شانزدهم و قبل از کشورهای سوریه، عراق و یمن قرار گرفته است. ایران در دو زیرشاخص دستیابی به بهداشت و بقا و همینطور امکانات آموزشی بهترین عملکرد را داشته و در دو زیرشاخص توانمندسازی سیاسی و فرصت ها و مشارکت اقتصادی حائز بدترین عملکرد بوده است. بررسی گزارش مجمع جهانی اقتصاد همچنین نشان می دهد ایران در زیرشاخص بهداشت و بقا از متوسط جهان، امتیاز بالاتری به دست آورده و در زیرشاخص های توانمندسازی سیاسی و فرصت ها و مشارکت اقتصادی از متوسط جهان، امتیاز پایین تری دارد.

به نظر می رسد اگرچه بیشترین شکاف جنسیتی ایران در مولفه های مربوط به توانمندسازی سیاسی است، اما اغلب کشورهای جهان نیز در این مولفه عملکرد ضعیفی داشته اند. در این میان، آنچه گلوگاه اصلی شکاف جنسیتی در ایران به شمار می رود و در مقایسه با متوسط جهان، ضعیف ترین عملکرد را داشته، مولفه «نرخ مشارکت نیروی کار» بوده است. به عبارت دیگر، نرخ پایین مشارکت اقتصادی زنان در مقایسه با مردان از جمله مهمترین موضوعاتی است که منجر به شکاف بالای جنسیتی در ایران شده است. به غیر از پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی زنان، آمارهای سال 1397 نیز نشان می دهد از مجموع 30 میلیون نفر جمعیت زن بالای 15 سال در ایران، فقط 5 میلیون نفر فعال (شاغل یا در جست وجوی شغل) هستند و بقیه یعنی 25 میلیون نفر دیگر به دلایل متعددی از نظر اقتصادی غیرفعال هستند که 83درصد آنها را زنان خانه دار تشکیل می دهند.

این مسئله البته در مردان نیز به چشم می خورد و منجر به بروز و ظهور پدیده ای با عنوان «بیکاران پولدار» یا «پولداران بیکار» در جامعه ایرانی شده است. از آنجا که بخش بزرگی از این جمعیت از تحصیلات عالی نیز برخوردارند، دلایل عدم اشتغال آنها به رغم توان ایجاد ارزش افزوده، نیاز به بررسی دقیق جامعه شناسان ایرانی دارد. بررسی ها نشان می دهد میزان جمعیت افراد «دارای درآمد بدون کار» در سال های گذشته به نحو جالبی در ایران افزایش یافته است. این افراد که در قالب جمعیت غیرفعال دسته بندی می شوند، افرادی هستند که بدون اینکه کاری انجام دهند یا داشته باشند، درآمد دارند و گاه درآمدی که آنها به دست می آورند از درآمد شاغلان هم بالاتر است.

عمق شکاف جنسیتی به روایت مجمع جهانی اقتصاد

برابری جنسیتی تاثیر زیادی بر رشد و پیشرفت اقتصادها دارد. این گزاره بدان معناست که در کشورهای توسعه یافته، نیمی از استعدادها از روند ایجاد ارزش افزوده در جامعه کنار نمی روند. چند سالی است که مجمع جهانی اقتصاد، شاخص شکاف جنسیتی را در کشورهای مختلف جهان بررسی و اندازه گیری می کند. شاخص شکاف جنسیتی از چهار زیرشاخص تشکیل شده و کشورهای مختلف را بر حسب نابرابری های جنسیتی طبقه بندی می کند. این شاخص به منظور آگاهی جامعه جهانی در مورد چالش هایی که شکاف های جنسیتی ایجاد می کنند، طراحی شده است. رتبه بندی این شاخص، ابزار مؤثری برای محک پیشرفت کشورها به حساب می آید. گزارش تازه مجمع جهانی اقتصاد نشان می دهد که با سرعت پیشرفت کنونی، برابری جنسیتی تا یک قرن دیگر نیز در جهان اتفاق نخواهد افتاد.

در ادامه گزارش حاضر، مهمترین یافته های مجمع جهانی اقتصاد از شکاف جنسیتی را می خوانید.

* شکاف جنسیتی جهانی نسبت به سال گذشته اندکی بسته شده است، اما برای رسیدن به برابری کامل با فرض حفظ سرعت فعلی، هنوز هم به 99.5 سال زمان نیاز است. مطابق نتایج این گزارش، همبستگی شدید بین شکاف جنسیتی یک کشور و عملکرد اقتصادی آن وجود دارد و سیاست گذاران باید توجه داشته باشند که کشورهایی که می خواهند رقابت پذیری خود را حفظ کنند، باید برابری جنسیتی را به بخشی مهم در توسعه سرمایه انسانی ملت خود تبدیل کنند، به ویژه یادگیری بین کشورها و همکاری های عمومی و خصوصی درون کشورها از عناصر اساسی برای بستن شکاف جنسیتی خواهند بود.

* در سطح جهانی، میانگین شکاف جنسیتی بسته شده برای رسیدن به برابری جنسیتی 6.68درصد بوده که نسبت به سال قبل (68درصد) حدود 0.6درصد بهبود داشته است. تا به امروز همچنان یک شکاف جنسیتی 31.4درصدی وجود دارد که هنوز در سطح جهانی بسته نشده است. افزایش مثبت در میانگین نمره جهانی نشاندهنده آن است که اغلب کشورها به سمت برابری جنسیت (البته با سرعتی کند) حرکت کرده اند؛ در واقع، 101 کشور از 149 کشوری که در سال گذشته و امسال مورد بررسی قرار گرفته اند، نمرات خود را در این شاخص بهبود داده اند.

* به طور متوسط، در میان چهار زیرشاخص شکاف جنسیتی جهانی، شکاف توانمندسازی سیاسی علی رغم بیشترین پیشرفت و عملکرد مثبت، همچنان بیشترین نابرابری جنسیتی را داشته و طبق نتایج گزارش، تا سال 2020 تنها 24.7درصد از شکاف جهانی توانمندسازی سیاسی بسته می شود. دومین شکاف مربوط به زیرشاخص فرصت و مشارکت اقتصادی است که تاکنون 57.8درصد از این فاصله بسته شده است، اما میزان پیشرفت در بستن دو شکاف دستیابی به امکانات آموزشی و بهداشت و بقا نسبت به سایر زیرشاخص ها بیشتر بوده است، به طوری که این دو زیرشاخص تا به امروز به ترتیب 96.1درصد و 95.7درصد از متوسط شکاف خود را بسته و هر دو نسبت به عملکرد سال قبل خود بهبود یافته اند.

* باتوجه به زیرشاخص توانمندسازی سیاسی، 108 کشور از 149 کشور مورد بررسی، نمره کلی خود را در سال جاری و سال قبل بهبود بخشیده اند که این بهبود عمدتاً به دلیل افزایش قابل توجه تعداد زنان در پارلمان کشورها در مقایسه با آخرین ارزیابی بوده است. نکته قابل توجه این است که در برخی از کشورها مانند لتونی، اسپانیا و تایلند، تعداد زنان در پارلمان به طور قابل توجهی افزایش یافته است. با این وجود، تاکنون فقط 25درصد از مجموع کرسی پارلمانی در جهان توسط زنان اشغال شده و تنها 21درصد از وزیران جهان را زنان تشکیل می دهند و در برخی کشورها، زنان به هیچ وجه نماینده نیستند. علاوه بر این، در طول 50 سال گذشته، در 85 کشور از 153 کشور مورد مطالعه، رئیس دولت هیچ وقت زن نبوده است.

* به موازات افزایش نمایندگی زنان در بین رهبران سیاسی، تعداد زنان در نقش های مدیر ارشد در زیرشاخص فرصت ها و مشارکت اقتصادی نیز افزایش یافته است. در سطح جهان، 36درصد از مدیران ارشد بخش خصوصی و مقامات بخش دولتی را زنان تشکیل می دهند، یعنی 2درصد بالاتر از رقم سال گذشته. با وجود این پیشرفت، شکاف موجود در این زیرشاخص همچنان قابل ملاحظه است؛ زیرا تنها تعداد معدودی از کشورها در حال نزدیک شدن به برابری جنسیتی هستند.

*روند برابری دستمزد طی سال های 2008 تا 2019 در جهان نشان می دهد برابری دستمزد برای یک کار مشابه در کشورهای با درآمد بالا در این سال ها افزایش یافته؛ در حالی که در کشورهای در حال توسعه این مولفه با کاهش مواجه شده است.

* برخلاف پیشرفت آهسته اما مثبت کشورها، مشارکت زنان در بازار کار مورد غفلت واقع شده و نابرابری های مالی به طور متوسط، کمی بیشتر شده که این عوامل، زیرشاخص فرصت و مشارکت اقتصادی را نسبت به سال قبل کمی تضعیف کرده است. به طور متوسط، تنها 55درصد از زنان بزرگسال در بازار کار مشارکت دارند (در مقابل 78درصد از مردان) و لازم است بیش از 40درصد از شکاف دستمزدی (نسبت دستمزد یک زن به یک مرد در موقعیت مشابه) و بیش از 50درصد از شکاف درآمدی (نسبت کل درآمد حاصل از دستمزد و غیردستمزدی زنان به مردان) بسته شود. علاوه بر این، در بسیاری از کشورها، زنان از دسترسی به اعتبار، زمین یا منافع مالی به میزان قابل توجهی محروم هستند و این امر مانع از ایجاد فرصت برای شروع یک کار و ایجاد درآمد با مدیریت دارایی ها برای آنها می شود.

* شکاف های دستیابی به امکانات آموزشی به طور متوسط نسبتاً اندک است، اما هنوز هم کشورهایی وجود دارند که در آنها سرمایه گذاری در استعداد زنان کافی نیست. باوجود آنکه در 35 کشور برابری جنسیتی در آموزش حاصل شده است، در برخی از کشورهای در حال توسعه هنوز بیش از 20درصد شکاف آموزشی وجود دارد. 10درصد دختران بین 15 تا 24 سال در جهان بی سواد هستند که در کشورهای درحال توسعه بیشتر متمرکز شده اند. حتی در کشورهایی که دستیابی به امکانات آموزشی نسبتاً زیاد است، مهارت های زنان همیشه مطابق با مهارت های لازم برای کسب موفقیت در آینده نیست. همچنین برای اشتغال زنان در مشاغل پویاتر و با تقاضای بیشتر، همچنان موانعی وجود دارد.

* مطابق نتایج منطقه ای گزارش، سهم زنانی که در جهان از سوی شریک خود مورد آزار جسمی قرار گرفته اند و یا زنانی که دچار خشونت های جنسی شده اند، در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا دارای بیشترین سهم (45درصد) و در اروپای شرقی و آسیای مرکزی دارای کمترین سهم (19درصد) بوده است. این سهم برای جهان به طور متوسط 31درصد عنوان شده است.

* پیش بینی آینده براساس بررسی روندهای فعلی، نشان می دهد که شکاف جهانی جنسیتی در میان 107 کشور مورد بررسی به طور متوسط طی 99.5 سال، بسته خواهد شد. عدم پیشرفت در بسته شدن شکاف زیرشاخص فرصت ها و مشارکت اقتصادی، منجر به افزایش زمان لازم برای بستن شکاف شاخص شده است. به نظر می رسد با سرعتی که در دوره 2006 تا 2020 میلادی در این زیرشاخص تجربه شده، 257 سال طول خواهد کشید تا این شکاف بسته شود. درخصوص زیرشاخص توانمندسازی سیاسی، با وجود آنکه تحولات امسال، سرعت پیشرفت به سمت برابری را تسریع کرده، اما هنوز هم بسته شدن شکاف جنسیتی این زیرشاخص 94.5 سال طول خواهد کشید. حوزه سوم شکاف جنسیتی، زیرشاخص دستیابی به امکانات آموزشی است که این شکاف عمدتاً به لطف پیشرفت در برخی از کشورهای در حال توسعه در طول 12 سال آینده بسته می شود و این زیرشاخص نسبت به سال گذشته تقریباً بدون تغییر باقی مانده است.

* ایسلند برای یازدهمین بار پیاپی، بهترین کشور از منظر برابری جنسیتی در جهان شده است. این کشور تقریبا 88درصد از شکاف جنسیتی خود را بسته است. پس از آن نروژ با 84.2درصد برابری جنسیتی رتبه دوم، فنلاند با 83.2درصد رتبه سوم و سوئد با 82درصد برابری جنسیتی رتبه چهارم را از آن خود کرده اند. نیکاراگوئه، نیوزیلند، ایرلند و اسپانیا، دیگر کشورهای برتر این فهرست هستند.

*پنج کشور با بیشترین بهبود در شاخص شکاف جنسیتی جهانی شامل اتیوپی، اسپانیا، مالی، آلبانی و مکزیک است که شکاف جنسیتی آنها بیش از 3.4 واحد درصد بهبود یافته است و همه آنها سهم قابل توجهی در حضور زنان در موسسات سیاسی داشته اند. در میان کشورهای مورد بررسی، بیشترین بهبود در زیرشاخص فرصت و مشارکت اقتصادی متعلق به مالی، نیجریه، سیرالئون و اندونزی بوده که عملکرد خود را پنج واحد درصد یا بیشتر بهبود بخشیده اند. همچنین در میان 153 کشور مورد بررسی، چهار کشور جدید شامل ترینیداد و توباگو، زامبیا، واناتو و پاپوآ گینه نو اضافه شده اند.

* به طور متوسط، در هشت منطقه ارزیابی شده در این گزارش، شکاف جنسیتی جهانی بین 60.5درصد (میانگین نمره در خاورمیانه و شمال آفریقا) و 76.7درصد (میانگین نمره در اروپای غربی) بسته شده است. شکاف جنسیتی بسته شده در آمریکای شمالی 72.9درصد و در آمریکای لاتین 72.2درصد و اروپای شرقی و آسیای مرکزی 71.3درصد بوده است. پس از آنها، آسیای شرقی و اقیانوس آرام 68.5درصد، جنوب صحرای آفریقا 68.2درصد و آسیای جنوبی 66.1درصد هستند.

*با سرعت فعلی، مدت زمان بسته شدن شکاف جنسیتی در اروپای غربی54 سال، در آمریکای لاتین 59 سال، در جنوب آسیا 71.5 سال، در کشورهای جنوب صحرای آفریقا 95 سال، در اروپای شرقی و آسیای میانه107 سال، در خاورمیانه و شمال آفریقا 140 سال، در آمریکای شمالی 151 سال و در شرق آسیا و اقیانوس آرام 163 سال است.

ارتباط با نویسنده: [email protected]