گردشگری بر رکاب آیین‌ها

بی‌تردید واقعه کربلا و قیام امام حسین(ع)، حماسی‌ترین و سوزناک‌ترین واقعه تاریخی-‌مذهبی برای شیعیان جهان و خصوصا ایرانیان است. چنان‌که با گذشت بیش از 1400 سال از وقوع آن، هرساله بر شور و شوق مردم جهت پاسداشت این رویداد افزده می‌شود. در کشور ما مردمان هر شهر و دیار با مراسمی خاص و متفاوت که نشانگر فرهنگ و آداب و رسوم مردمان آن مناطق است یاد این حماسه را گرامی می‌دارند. این سطح از تنوع در شیوه عزاداری از یک مراسم را می‌توان در نوع خود قابل‌توجه و بی‌نظیر دانست.

در کنار این موارد باید اذعان داشت که مراسم ماه محرم، واقعه عاشورا و همچنین شیوه عزاداری اقوام مختلف در این ایام در کنار جنبه‌های مذهبی دارای ارزش‌های آیینی و ملی است که ضمن اینکه می‌تواند عاملی برای ترویج شعائر مذهبی باشد در خدمت گردشگری نیز به‌کار آید.

به عبارت دیگر برخی از آیین‌های ویژه محرم و شیوه برگزاری این مراسم در تعدادی از مناطق و شهرهای کشور با توجه به قابلیت‌هایی که دارند، می‌توان به‌عنوان منبع(TourismResource) و برخی دیگر را به‌عنوان جاذبه‌ گردشگری(Tourism Attraction) به حساب آورد که در صورت برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری اصولی می‌توان امیدوار بود تا جریان گردشگران فرهنگی و مذهبی را در بعد گردشگری بومی(Domestic Tourism) و در مقیاسی بزرگ‌تر گردشگران ورودی(Inbound Touris) به راه بیندازد. آنچه که مهم است این است که برای تبدیل شدن منابع خام طبیعی و فرهنگی نظیر مناسک آیینی محرم به عناصر مصرفی گردشگری، باید این منابع را از درون یک چرخه تکنولوژی که شامل مکان‌یابی جغرافیایی، مکانیابی فرهنگی، بازاریابی، نیازسنجی، نیازآفرینی و... است، عبور داد.

در واقع جاذبه‌ها، منابع گردشگری صنعتی شده هستند بنابراین اگر مراسم‌هایی نظیر آن به‌عنوان پتانسیلی غیر‌مادی برای گردشگری درنظر گرفته شود، در صورتی ارزش توریستی و اقتصادی دارد که به یک جاذبه تبدیل شود. یکی از شروط جاذبه‌شدن همراهی آن سه عنصر دیگر یعنی اقامت، پذیرایی و حمل‌و‌نقل است. امری که با وجود قابلیت فراوان در جذب مخاطب در ایران هنوز به درستی مورد توجه قرار نگرفته است. اگرچه این نوع از گردشگری مناسبتی با توجه به ویژگی‌هایی که در ذات خود نظیر فصلی بودن، مخاطبان و بازار خاص و... دارد راه سختی برای تعریف به‌عنوان یک محصول گردشگری پیش‌رو دارد، اما بی‌گمان به دلیل کارکردهای اجتماعی و فرهنگی که متصور است، می‌تواند نقش بسیار موثری برای معرفی یک منطقه ایفا کند. با توجه به این مطالب و اهمیت مناسک آیینی محرم و ظرفیت‌هایی که در جذب گردشگر وجود دارد «فرصت امروز» در گزارش این هفته خود نگاهی به این منابع و جاذبه‌های مذهبی انداخته است.

مراسم و آیین‌های ویژه محرم

‌مراسم ماه محرم هر سال در تمام شهرهای ایران برگزار می‌شود که هر کدام از آنها بخشی از آیین‌ها و سنت‌ها را به نمایش می‌گذارند. برخی از این آیین‌ها به دلایل مختلفی از جمله تمایز در شیوه اجرا، تعداد شرکت‌کنندگان، قدمت تاریخی، لوازم و ادوات عزاداری و دلایل دیگر، مخاطبان زیادی دارند با هم با برخی از مهم‌ترین آن‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.

تعزیه و تعزیه‌خوانی

بی‌تردید تعزیه نمایش مذهبی و ملی ایرانیان است و شیعیان ایران با عشق به ائمه اطهار(ع) رویکردی درخور به این آیین تاریخی داشته‎اند. تعزیه یا شبیه‌خوانى نمایشى است برپایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگى و مصائب خاندان پیامبر اسلام و به‌خصوص وقایع ماه محرم سال 61 هجرى در کربلا براى امام حسین(ع) و خاندانش. اگرچه تعزیه در مرور زمان تغییراتی به خود دیده، اما اصالت تاریخی خود را حفظ کرده و در سال 1389 نیز به ثبت یونسکو رسیده است. به هر حال این هنر سنتی‌- آیینی نیز از لحاظ جغرافیای فرهنگی دارای افتراق و تنوع است به‌گونه‌ای که تقریبا بیش از چهار یا پنج سبک تعزیه‌خوانی در ایران وجود دارد که معروف‌ترین آن سبک تهرانی یا «زمینه تهران» است. از جمله شهرهایی که سوابق این‌گونه مراسم و آیین‌ها در آنها قدمت زیادی دارد. شهرهایی مثل تهران، اصفهان، خوانسار، کاشان، قزوین، اراک، کرج، دماوند و رودبار قصران هستند.

تشت‌گذاری

یکی دیگر از آیین‌های سنتی و ریشه‌دار که مخاطبان زیادی هم دارد آیین تشت‌گذاری است که در استان‌های ترک زبان و در روزهای پایان ماه ذی‌الحجه برگزار می‌شود. برگزاری این مراسم قبل از شروع ماه محرم در حقیقت آماده شدن مردم این ناحیه برای برگزاری مراسم سوگواری امام حسین را نشان می‌دهد. رسم «طشت‌گذاری» یا «طشت‌گردانی» از جمله مراسمی است که به طور خاص منسوب به شهر اردبیل است و به طور عام آذری زبان‌ها انجام می‌دهند؛ در این آیین «طشت» نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود فرات است که به روی حسین و یارانش بسته شد. هر ساله هنگام اجرای این مراسم شهر اردبیل میزبان گردشگران مذهبی زیادی از شهرهای اطراف است که علاقه ‌دارند این مراسم را از نزدیک ببینند.

نخل‌گردانی

شهر یزد به دلیل اجرای آیین سوگواری نخل‌گردانی نیز یکی دیگر از مقاصد گردشگران مذهبی‌- فرهنگی و عزادارن محرم است. در این شهر یکی از آیین‌های سوگواری ماه محرم که با شور فراوانی انجام می‌گیرد، نخل گردانی است. نخل در فرهنگ عاشورایی نماد تابوت یا گهواره است و بلند کردن آن بر دست نشانی از هم‌نوا یا همراه بودن با امام(ع) و یاران ایشان است، البته نخل‌گردانی تنها به یزد اختصاص ندارد و در برخی از شهر‌ها و روستا‌های ایران و از جمله اصفهان نیز وجود دارد.

جغجغه‌زنی

این آیین معنوی یکی از رسوم دیرین مردم روستای انجدان اراک است که در عزاداری ماه محرم برگزار می-شود. البته این مراسم نیز در شهرها و روستاهایی دیگر ایران مانند ابیانه، بهشهر، میبد و چند شهر دیگر ایران نیز برگزار می‌شود که عده‌ای برای تماشای آن به شهرهای فوق سفر می‌کنند. جغجغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که در دست عزاداران قرار دارد که با نوایی موزون به جای کوبیدن بر سینه، آن را به هم می‌کوبند. در این مراسم یک مرشد و رهبر است که نوحه‌های اصیل و خاصی را قرائت می‌کند و مردم در پاسخ به نوحه‌ها با اشک و مویه جغجغه می‌زنند.

آیین سقاخانه

یکی دیگر از مراسم‌ آیینی که ثبت میراث ناملموس فرهنگی کشور شده «آیین سقاخانه» در بروجرد است. مطابق این رسم برخی خانواده‌ها یکی از اتاق‌های منزل خود را سیاهپوش می‌کنند و در شب‌های محرم میزبانی عزاداران را بر عهده می‌گیرند. سقاخانه‌های هر کوی، با نصب پرچم و چراغ و بازگذاشتن درب منزل مشخص می‌شوند.

کدام شهرها از جذابیت بیشتری برخوردارند؟

عزاداری‌های خاص و سنتی از دیرباز در شهرهای ایران رواج داشته است. اما علاوه بر رسومی که در بین همه ایرانیان مشترک است اغلب استان‌ها آداب مختص به خود را دارند و عزاداری‌شان را به نوعی به نام خودشان ثبت کرده‌اند. این رسوم خاص برای مردم استان‌ها به‌گونه‌ای جالب و قابل توجه است که اغلب تمایل دارند آن را از نزدیک ببینند. به همین دلیل با فرا‌رسیدن ایام سوگ محرم بازار سفر به شهرهای مختلف ایران و تماشای عزاداری‌ هم‌وطنان حسابی داغ است. حتی علاوه بر مردم ایران، دیده می‌شود که گردشگران خارجی هم در این ایام به ایران می‌آیند. در میان شهرهایی که برای محرم عزاداری خاصی دارند چند شهر محور اصلی را تشکیل می‌دهند.

زنجان

در ایام محرم که مردم ایران برای عزاداری در تکاپو هستند، برخی از مناطق با حساسیت بالایی این مراسم را اجرا می‌کنند که استان زنجان یکی از آن نقاط است. مراسم دسته عزاداری حسینیه اعظم، تعزیه زنجان، مراسم عزاداری سوم امام‌حسین(ع)، رجزخوانی هیات عزاداری فیضیه زنجان و مراسم دسته عزاداری زینبیه آثار ثبت شده معنوی در حوزه آیین‎های محرم از این استان هستند که مراسم حسینیه در سال 87 و مراسم عزاداری زینبیه اعظم در سال 91 در آثار میراث ناملموس ثبت شد. هرساله مردم سایر استان‌‌های کشور و گاها گردشگران خارجی برای تماشای این مراسم از نزدیک به زنجان سفر می‌کنند. مراسمی که تخمین زده می‌شود بیش از 300‌هزار نفر در آن شرکت می‌کنند و بیش از 12‌هزار نفر از آن را شرکت‌کنندگانی از سایر استان‌ها و کشورها تشکیل می‌دهند. بعد از منا بزرگ‌ترین قربانگاه جهان اسلام است. همچنین زنجان در شب تاسوعا به دلیل تعداد زیاد احشامی که برای نذر قربانی می‌شوند به منای ایران و دومین قربانگاه بزرگ مسلمین شناخته شده است.

لرستان

در لرستان دو مراسم سنتی ویژه محرم برگزار می‌شود که هریک مخاطبان خاص خود را دارد. یکی از این‌ عزاداری‌ها که به‌ویژه در خرم‌آباد برپا می‌شود، ‌مراسم گل‌مالی است که با نام محلی «ده خره اوفتایه» که به مفهوم به گل افتادن است اجرا می‌شود. در این مراسم، عزاداران با گلی ترکیب شده از خاکی نرم و گلاب ناب خود را یک رنگ می‌کنند. آنها سپس در دسته‌های منظم به عزاداری می‌پردازند. مراسم دیگر نیز به چهل منبر مشهور است که در آن بسیاری از زنان و مردان بروجرد در این استان در شامگاه عاشورا با تهیه ۴۰ شمع، با پای برهنه و پوشیدن چند لایه جوراب و بدون اینکه با کسی صحبت کنند از این خانه به آن خانه رفته و شمع‌های خود را در ۴۰ سقاخانه می‌گذارند.

تبریز

شهر تبریز از دو جنبه مورد توجه مخاطبان مناسک آیینی محرم است. نخست اینکه نخستین موزه مردم‌شناسی محرم در ایران در شهر تبریز برپا شده است. دوم اینکه مراسم محرم در بازار تبریز که اصالت سنتی خود را حفظ کرده و به ثبت میراث ناملموس کشور نیز رسیده از شور و هیجان بالایی برخوردار است. به طور کلی در استان آذربایجان شرقی 9 آیین عاشورایی در فهرست میراث ناملموس شور به ثبت رسیده‌اند که بدین قرارند: آیین‌های عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل‌گردانی روستای شیشوان عجب شیر، تخته‌زنی روستای فیروزه سالار آذرشهر، شاخسی-واخسی(شاه حسین-وای حسین) تبریز، علم‌گردانی روستای سیه‌سران جلفا، شبیه‌خوانی شهر بخشایش، علم‌بندی و الله‌الله حسینا و اینا شهرستان مراغه و شمع‌گذاری(شمع پایلاما).

مشهد

در مشهد همه عزاداری‌ها به حرم مطهر حضرت رضا(ع) ختم می‌شود. در روزهای تاسوعا و عاشورا خیابان‌های منتهی به حرم یعنی خبابان تهران، چهارراه شهدا و خیابان طبرسی چنان مملو از جمعیت عزادار و دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی است که از چهار طرف حرم مطهر، محدودیت‌های ترافیکی ایجاد می‌شود. حتی هیات‌های عزاداری سایر شهرهای دور و نزدیک همچون تبریز، شیراز، اصفهان و حتی بندرعباس نیز در این ایام به مشهد می‌آیند. تخمین‌زده می‌شود تعداد زائران و مسافران در این ایام به بیش از 2‌میلیون نفر می‌رسد.

دماوند

همه ساله آیین‌ها و مراسم‌ باشکوهی در ایام عزاداری محرم و صفر در شهرستان دماوند برگزار می‌شود. عمده این آیین‌ها دارای قدمت بسیاری است و با گذشت نسل‌ها این آیین‌های شاخص، حفظ و ماندگار شده است، که می‌توان نمونه آن را آیین‌های با شکوه عزاداری در شهرستان دماوند دانست. «جامه پوشاندن به علم محله درویش دماوند» و «مراسم علم گرداندن روستای سربندان دماوند» دو اثر معنوی از فهرست میراث ناملموس این شهرستان است. حسینیه محله درویش حدود 800 سال قدمت دارد و از همان دوران نیز یک علم به یادگار مانده که جزو جاذبه‌های گردشگری مذهبی این شهر محسوب می‌شود‌.

نوای عاشورایی؛ موسیقی مذهبی

در گونه‌شناسی موسیقی، موسیقی مذهبی در ایران از بزرگ‌ترین شاخه‌های موسیقی است که دارای چهار زیرمجموعه موسیقی عبادی، موسیقی تعزیه، موسیقی عرفانی و موسیقی عاشورایی است که هریک از آن‌ها تحت تاثیرعامل زمان و مکان کاربری خاص خود را ایفا می‌کنند. براساس اسناد تاریخی مداحی و آوازخوانی هیچ‌گاه جدا از هم نبودند و در‌گذشته همیشه آوازخوانان که با ردیف‌ها و گوشه‌های موسیقی آشنا بودند در ایام سوگواری به نوحه‌سرایی می‌پرداختند و اکثریت نام‌های گوشه‌های موسیقی ایرانی، از نام‌های تعزیه‌خوانان ما گرفته شده است.

امری که امروزه اما برخلاف سنت در حال تغییر مسیر است. عدم آشنایی با سابقه، فن، تکنیک و گوشه‌های دستگاهی سبب شده تا عده‌ای از نوحه‌هاخوان‌ها کارهای سخیفی را اجرا کنند که نه حرمت و قداست مراسم آیینی را نگه می‌دارد و نه صدای تذکر بزرگان موسیقی و دینی را برای اصلاح می‌شنود. اما موسیقی عاشورایی منحصرا توسط شیعیان اجرا می‌شود و موسیقی عاشورایی خود به شاخه‌ها و دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. که هر بخش از آن دارای ویژگی‌ها و خصوصیات خاص خود بوده و بسته به نوع مراسم و حتی روزهای مختلف عاشورا با هم تفاوت شایان ذکری دارند.

در این بین اما تفاوت نت‌های عاشورایی با سایر نت‌ها را در این مورد می‌دانند که در هیچ دستگاه کلاسیک و سنتی قرار نمی‌گیرد و حتی برخی در نت داشتن یا نداشتن آن اجمالا شک و تردید دارند. به هرحال اما به دلایل متعدد و اهمیتی که داشته سینه به سینه و نسل به نسل تا به امروز به ما منتقل شده است. همان‌طور که می‌دانید نوا و ضرب عاشورایی برپایه ریتم استوار است. ریتم مهم‌ترین نقش را در نوحه دارد، زیرا این فرم از موسیقی برای سینه‌زنی و زنجیر زنی مورد توجه است و برای این نوع از عزاداری وجود ضرب آهنگ امری مهم است.

سازهایی که در این موسیقی به‌کار می‌روند، عمدتا سازهای کوبه‌ای و ضربه‌ای هستند. ساز کرنا، سنج و دمام با ریتم بندری، غمونه بویراحمدی، واحد، گهواره علی اصغر(ع)، مارضاعی، شام غریبان، آواز سرکوهی(چوپان‌خوانی)، مر(ذنگ لکی)، آخشاماگ و صابوناتی و سوگینه‌های مختلف نواحی ایران از جمله موسیقی‌های سوگواری در دوران محرم هستند که عزاداران به همراه آنها به سوگواری می‌پردازند.