فرشی که دیگر شناسنامه نیست

کمبود ماده اولیه تولید فرش ابریشم سبب شده تولیدکنندگان به استفاده از مواد اولیه وارداتی متوسل شوند. این روند بازارهای صادراتی فرش ابریشم ایرانی را تحت تاثیر قرار داده ‌است. کیفیت‌ نامناسب مواد اولیه‌ای که وارد کشور می‌شود، اصالت فرش ایرانی را تحت تاثیر قرار داده و این روزها تاجران خارجی با دیده تردید به برندهای ایرانی نگاه می‌کنند. درنتیجه بازار برای فرش ایرانی مانند قبل پررونق نیست.

فرش، هنر - صنعت ایرانی است که در سال‌های اخیر یکه‌تازی خود در بازارهای جهانی را از دست داده ‌است. فرش ایرانی که به دلیل نقش‌ها و رنگ‌های اصیلش مشتریان خاصی داشت، امروز مثل هر کالای باکیفیتی در معرض کپی‌برداری کشورهایی مثل چین و سایر کشورهای آسیای میانه قرار گرفته است. اما معضل امروز فرش ایران فقط کپی‌برداری نیست بلکه تولیدکننده ایرانی از نبود ماده اولیه داخلی در بازار رنج می‌برد. ماده اولیه‌ای که تا دیروز از دل کارگاه‌های رنگریزی و ابریشم‌کشی ایرانی خارج می‌شد و تاروپود فرشی با روح اصیل ایرانی را تشکیل می‌داد، امروز به دلیل فشارهای اقتصادی و نبود حمایت‌های کافی از سوی دولت به مرز تعطیلی کشانده شده است. در حال حاضر کشورهای همجوار تامین‌کننده ماده اولیه فرش ایرانی شده‌اند. مسعود رنگرز جدی، عضو یکی از شرکت‌های تولیدکننده فرش ابریشم در قم می‌گوید: «فرش ایران زمانی شناسنامه کشور بود اما امروز این‌گونه نیست».

وی در تشریح سخنان خود چنین می‌گوید که در گذشته نخ فرش‌های ایرانی با گیاهان داخلی رنگرزی می‌شد، هیچ فرشی رنگ نمی‌داد و از حضور مواد شیمیایی در کارگاه‌های رنگرزی خبری نبود. اما امروز رنگ مصنوعی جایگزین مواد طبیعی شده ‌است.

رنگرز جدی یک راهکار ساده هم برای تشخیص شیمیایی بودن رنگ فرش‌ها ارائه می‌کند. کافی است تنها یک گوش‌پاک‌کن را خیس کرده و روی فرش بمالید. اگر رنگی شد، حتما از رنگ‌های شیمیایی برای رنگرزی نخ فرش استفاده شده است.

وی از گذشته‌های نه‌چندان دوری که صومعه‌سرای گیلان تامین‌کننده ابریشم مورد نیاز فرش قم بود هم می‌گوید. این عضو شرکت تولیدکننده فرش ابریشم بیان می‌کند که «ابریشم گُردی» که ریزترین نخ ابریشم تولید شده در صومعه‌سرا بود، برای تار و پود فرش ابریشمی به کار گرفته می‌شد که سبک‌تر از سایر فرش‌ها بود.

وی اضافه می‌کند که برای تولید ابریشم گردی از هر 100 کیلوگرم نخ معمولی، یک کیلو نخ نازک جدا می‌شد و برای بافت فرش از آن استفاده می‌کردند. اما این روزها تولید پیله ابریشم در صومعه‌سرا متوقف شده ‌است.

به اعتقاد رنگرز جدی، ابریشم‌های چین بهترین ابریشم وارداتی به کشور هستند، اما او تاکید دارد که رنگ و ابریشم وارداتی، روح و اصالت فرش ایرانی را تحت تاثیر قرار داده و درنتیجه بازارهای صادراتی نیز وضعیت نامطلوبی برای این کالای ایرانی پیدا کرده‌اند.

وی تحریم‌ها را عامل اصلی کاهش کیفیت مواد اولیه وارداتی می‌داند اما به این نکته هم اشاره دارد که مالیات‌های سنگین وضع شده از سوی دولت برای تولیدکنندگان فرش سبب شده دیگر انگیزه‌ای برای تولید باقی نماند.

این تولیدکننده فرش ابریشم، قم را تنها شهر دارای نقش‌های خاص معرفی کرده و می‌گوید که هر یک از تولیدکنندگان این شهر نقشه‌های خاص خود را دارند، اما متاسفانه این نقشه‌ها نه‌تنها در خارج از کشور کپی‌برداری می‌شوند بلکه در داخل ایران نیز شهرهایی مثل مراغه و زنجان آن را کپی کرده و با مواد اولیه درجه سه، چهار و پنج می‌بافند. درنتیجه بازار فرش قم به دلیل این اقدامات خراب می‌شود.

انحصار دولتی عامل کاهش تولید نخ ابریشم

تولید تخم نوغان در انحصار دولت است. یک شرکت دولتی در گیلان تخم کرم ابریشم را تولید کرده و آن را به تولیدکنندگان پیله می‌فروشد. اگرچه پتانسیل تولید پیله ابریشم در سراسر کشور وجود دارد اما به گفته ذبیح‌الله عابدیان، مدیرعامل شرکت ابریشم بافان بایگ، تمام سیاست‌های دولت بر توسعه صنعت ابریشم در استان‌های شمالی متمرکز شده‌ است.

به اعتقاد وی اخذ این سیاست‌ها از سوی دولت سبب شده که از دو هزار و 500 کارگاه سنتی منطقه بایگ از توابع تربت‌حیدریه واقع در خراسان رضوی، فقط 1300 کارگاه باقی بماند و فعالان کارگاه‌های تعطیل‌شده به مناطق شهری مهاجرت کنند.

مدیرعامل شرکت ابریشم‌بافان بایگ عنوان می‌کند که به دلیل کیفیت پایین نخ‌های وارداتی کل تولیدات تعاونی‌های زیرمجموعه این شرکت توسط فرش‌بافان داخلی جذب می‌شود. وی کل نیاز کشور به نخ ابریشم را براساس برآوردها هزار تن اعلام کرده و ادامه می‌دهد که حجم کل تولیدات زیرمجموعه‌های این شرکت بسیار کمتر از نیاز داخل و حدود 140 تا 150 تن است.

به اعتقاد عابدیان کیفیت نخ‌های ایرانی بسیار بیشتر از نخ‌های وارداتی است. قیمت‌های تولید داخل نیز قابل رقابت با نمونه‌های خارجی است. وی اضافه می‌کند که هر کیلو نخ ابریشم خارجی 40 دلار قیمت دارد و هر کیلو نخ داخلی حدود 135 هزار تومان (معادل 50 دلار) ارزش‌گذاری می‌شود. اما از آنجا که استفاده از ابریشم ایرانی برازنده فرش ایرانی است، تولیدکننده ترجیح می‌دهد از نخ تولید داخل استفاده کند. مدیرعامل اتحادیه ابریشم‌بافان بایگ به این نکته هم اشاره دارد که شغل مردم منطقه از یک فعالیت دائمی به یک کار فصلی تبدیل شده و گاهی پیله خشک به‌صورت بامجوز یا بدون مجوز از کشورهای آسیای میانه به ایران وارد می‌شود.

به اعتقاد وی سیاست‌های نادرست دولت و قاچاق نخ به داخل از مهم‌ترین دلایلی است که تولیدکنندگان نخ ابریشم را از ادامه فعالیت دلسرد می‌کند. اما تغییر قیمت دلار، تا حدودی قاچاق نخ به داخل کشور را کاهش داده‌است.

برندهای مهم در بازار جهانی مشکلی ندارند

تولیدکنندگان فرش ابریشم، نخ بی‌‌کیفیت و رنگ‌آمیزی نامناسب را مهم‌ترین معضل محصول ایرانی معرفی می‌کنند. سخنان نازیلا دریایی، کارشناس مرکز تحقیقات فرش نیز مهر تاییدی بر گفته‌های تولیدکنندگان است.

وی بر این باور است که شرکت‌های تولیدکننده فرش برای تولید مواد اولیه با کیفیت مشکل دارند، اما بازارهای فرش ایرانی برای برندهای مطرح همچنان پررونق است.

دریایی با اشاره به اینکه از نظر ریالی ارزش صادرات فرش کاهش یافته به این نکته اشاره دارد که برای برندهای مطرح ایرانی که می‌دانند مواد اولیه باکیفیت را از کدام نقطه تهیه کنند یا اینکه مجموعه‌ای از شرکت‌های تولیدکننده مواد اولیه و فرش را مدیریت می‌کنند، ارزش صادرات افزایش یافته است.

وی کیفیت نخ‌های ابریشم تولید داخل را بهتر از نمونه‌های خارجی اعلام می‌کند اما به این نکته هم اشاره دارد که نخ‌های باکیفیت هم در بین محموله‌های وارداتی به چشم می‌خورد.

وی با اشاره به اینکه پتانسیل‌های زیادی در صنعت فرش ایران وجود دارد که می‌تواند برای بخش عظیمی از جامعه اشتغال ایجاد کند، می‌گوید که برای فعال شدن این ظرفیت‌ها نیاز به حمایت‌های دولتی داریم.

این کارشناس مرکز تحقیقات فرش در پاسخ به این سوال که تا چه زمانی تمام صنایع ایران باید وابسته به حمایت‌های دولتی فعالیت کنند، بیان می‌کند که حمایت همواره به مفهوم پشتیبانی مالی نیست. بلکه حمایت‌های معنوی، می‌تواند در پویا شدن صنعت فرش تاثیرگذار باشد.

وی از آنجا که سابقه فعالیت با بخش توانبخشی سازمان بهزیستی را دارد، بر این باور است که از پتانسیل معلولان ذهنی و حرکتی برای توسعه صنعت فرش می‌توان استفاده کرد. زیرا برای استفاده از این افراد قوانین و دستورالعمل‌های مختلفی تدوین شده که به دلیل نبود زیرساخت‌ها، بلااستفاده باقی مانده ‌است.