سایه سنگین آب‌شور بر فعالیت توربین‌های سد گتوند

وجود آب‌شور در مخزن سد گتوند سبب شده همواره نگرانی‌هایی در زمینه توقف فعالیت توربین‌های تولید برق این سد و نیروگاه وجود داشته باشد. در فصل زمستان به دلیل افزایش احتمال اختلاط لایه‌های آب شیرین و شور، این نگرانی‌ها تشدید می‌شود. اما متولیان سد گتوند بر این باورند که امسال را نیز بدون مشکل سپری خواهند کرد. 

بدون شک سدگتوند یکی از پرحاشیه‌ترین پروژه‌های عمرانی کشور است. ساخت این سد که بزرگ‌ترین مخزن خاکی کشور نام گرفت، 18 سال طول کشید و سرانجام در ششم مرداد ماه سال 90، مخزن آن با حضور محمود احمدی‌نژاد رییس‌جمهور وقت آبگیری شد. سد گتوند علاوه بر اینکه قرار بود آب رها شده از سدهای کارون 3 و شهید عباسپور را قبل از انتقال به خلیج فارس ذخیره کرده و به‌صورت تنظیم‌شده در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد، 2100 مگاوات برق نیز تولید و در زمان اوج مصرف وارد مدار می‌کرد. اما قبل از آنکه فازهای نیروگاهی این سد به بهره‌برداری برسد،

در پنجم دی‌ماه سال 91 و با گذشت بیش از یک‌سال از آبگیری مخزن آن، مصطفی پورمحمدی رییس وقت سازمان بازرسی کشور از ابلاغ حکم تخلیه سد گتوند به دلیل اثرات منفی آن بر منطقه خبرداد. با وجود آنکه قوه قضاییه و رییس سازمان بازرسی درباره زیانباربودن افزایش شوری آب مخزن سد گتوند به دلیل حل شدن لایه‌های نمکی مخزن در آب ذخیره شده پشت آن  به نتیجه نهایی رسیده و حتی برای تخلیه آن حکم صادر کردند، معلوم نشد که چرا هنوز هم این سد به فعالیت خود ادامه می‌دهد. اگر مباحث مطرح‌شده از زبان رییس سازمان بازرسی، بر پایه برخی اطلاعات نادرست بوده و بعدها با روشن شدن ابعاد قضیه تصمیم آنها تغییر کرده، باید توضیحاتی برای روشن شدن افکار عمومی، به رسانه‌ها ارائه می‌شد، اما هیچ‌گاه چنین اتفاقی رخ نداد. به هر حال این سد پرحاشیه در دوم اردیبهشت ماه سال 92 با حضور محمود احمدی‌نژاد رسما به بهره‌برداری رسید تا همچنان مخالفان و موافقان اثرات این سد جنوب غرب کشور، در مقابل هم صف‌آرایی کنند. 

آب‌شور گتوند قابلیت انتقال ندارد

آب‌شور گتوند نه‌تنها حیات پایین‌دست این سد را با مشکل مواجه می‌کند، بلکه به دلیل خوردگی که در توربین‌های تولید برق ایجاد می‌کند یکی از کارکردهای سد یعنی تولید برق را با مشکل مواجه خواهد کرد. برای همین سازندگان سد به دنبال این هستند که آب‌شور لایه‌های زیرین را برای استخراج نمک و موادمعدنی به پتروشیمی‌هایی در جنوب کشور منتقل کنند تا این آب‌شور برای توربین‌های تولیدکننده برق اشکالی ایجاد نکند. اما به‌تازگی عیسی کلانتری، رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه در نشستی که به همت کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی برگزار شد، اعلام کرد، درجه شوری آب لایه‌های زیرین مخزن سد گتوند به 160 هزار رسیده‌ است. 

به اعتقاد وی هزینه‌های انتقال آب‌شور سد گتوند به پتروشیمی‌های جنوب کشور بسیار زیاد بوده و به دلیل درجه شوری بالای آن، سرعت حرکت آب در لوله‌های تعبیه‌شده بسیار کم خواهد بود.  کلانتری تاکید دارد، در شرایطی که درجه شوری آب دریا 40 هزار است، درجه شوری در لایه‌های پایینی مخزن سد گتوند به چندین برابر شوری دریا رسیده‌است. در صورتی که می‌توانستیم پروژه‌ای با این همه هزینه را اجرا نکنیم.  اما محمد‌حسین معنوی‌فر، معاون اجرایی کارگاه و سد گتوند، اظهارات عیسی کلانتری را از پایه و اساس نادرست می‌داند. 

وی به «فرصت امروز» می‌گوید، از نظر فنی به دلیل محلول بودن نمک در آب هیچ مشکلی برای حرکت آن در لوله‌ها ایجاد نمی‌شود. ضمن آنکه آب با درجه‌های شوری 200 تا 300 هزار هم به راحتی می‌تواند به‌وسیله لوله منتقل شود. 

خرید 10 کیلومتر لوله برای انتقال آب‌شور

معاون اجرایی کارگاه و سد گتوند درباره اقدامات انجام‌شده برای انتقال آب‌شور لایه‌های پایینی مخزن سد گتوند می‌گوید که در حال حاضر 10 کیلومتر لوله برای انتقال آب‌شور خریداری شده و عملیات حفاری و لوله‌گذاری به طول سه کیلومتر اجرایی شده‌است. 

در حالی فقط 10 کیلومتر لوله برای انتقال آب‌شور خریداری شده که فاصله سد گتوند از خلیج فارس حدود 200 کیلومتر و تا مجتمع‌های پتروشیمی حدود 160 کیلومتر است. در نتیجه اگر سرعت اجرای پروژه‌ انتقال آب‌شور به همین شکل باقی بماند، سالیان سال طول خواهد کشید تا آب‌شور گتوند به پتروشیمی منتقل شود و معلوم نیست در این فاصله زمانی چه اتفاقاتی در مخزن سد گتوند رخ خواهد داد. 

به‌رغم آنکه معنوی‌فر می‌گوید، آب‌شور به راحتی در لوله‌ها حرکت می‌کند، مهدی قمشی استاد دانشگاه شهید چمران اهواز معتقد است، مسئولان سد گتوند قرار است آب‌شور را از لایه‌هایی که درجه شوری آن حدود 1000میکروموس است، برداشت کنند. به این ترتیب، آب‌شور لایه‌های پایین‎تر به تدریج در لایه‌های شیرین بالاتر حل شده و مخزن به حال تعادل می‌رسد؛ البته به شرط آنکه حجم آب خروجی از مخزن سد قابل توجه باشد. 

وی البته نگرانی دیگری هم درباره مخزن سد گتوند دارد. این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید در زمستان که هوا سرد است، احتمال اختلاط لایه‌های شور با لایه‌هایی که درجه شوری آنها پنج تا شش هزار میکروموس است، وجود دارد. البته قمشی تاکید دارد، این نگرانی در سال‌های قبل هم وجود داشته اما مشکلی ایجاد نکرده‌است. 

تعطیلی نیروگاه با کاهش ضخامت لایه آب شیرین

افزایش میزان خوردگی در توربین‌ها مهم‌ترین آسیبی است که کاهش لایه‌های آب شیرین و ورود آب‌شور به آن ایجاد می‌کند. قمشی استاد دانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید که با ورود لایه‌های آب‌شور به مخزن سد، توربین‌ها را باید تعطیل کرد، زیرا یکی از کارکردهای سد گتوند تنظیم درجه شوری برای قابل استفاده شدن آب در پایین دست است. با خروج آب‌شور از خروجی توربین‌ها، بخش‌های کشاورزی و صنعتی که پایین این سد قرار دارند، با مشکل افزایش درجه شوری آب مواجه می‌شوند. 

دکتر قمشی تاکید می‌کند، اگر فقط 9 کیلومتر مخزن سد گتوند جابه‌جا می‌شد، هیچ یک از این مشکلات پیش نمی‌آمد و فقط حجم مخزن سد اندکی کاهش می‌یافت. وی معتقد است که در ساخت سد گتوند ملاحظات زمین‌شناسی به درستی مورد توجه قرار نگرفته ‌است. معادن موجود در مخزن سد سابقه برداشت داشته و برای اطلاع از حضور آنها به صرف وقت و انرژی زیادی نیاز نیست، اما معلوم نیست چرا در زمان ساخت سد، به این مسئله توجهی نشده‌است. 

مقاومت توربین‌ها به‌شوری

اندکی پس از آبگیری مخزن سد گتوند، خبرهایی در زمینه ترک خوردن و سپس ریزش لایه‌های رسی که روی معادن نمک مخزن سد برای جلوگیری از شور شدن آب آن کشیده شده بود، منتشر شد. این روند بسیاری از کارشناسان بخش آب را درباره ادامه حیات گتوند نگران کرد. اما محمد حسین معنوی‌فر معاون اجرایی سد و نیروگاه گتوند تاکید می‌کند که جای هیچ نگرانی نیست. 

وی به «فرصت امروز» می‌گوید، درجه شوری آبی که در حال حاضر به سمت توربین‌ها می‌رود مشابه آب معدنی است. معنوی فر در پاسخ به نگرانی‌های موجود در زمینه توقف فعالیت توربین‌ها به دلیل خوردگی حاصل از نمک بیان می‌کند، تمام صفحه‌های توربین‌های موجود با ضدزنگ کروم و آلیاژ مقاوم در برابر شوری پوشانده شده و افزایش درجه شوری برای ادامه فعالیت توربین‌ها مشکلی ایجاد نمی‌کند.