خشت و گلی‌های دوست‌داشتنی

زندگی پرتلاطم و پرهیاهوی شهری سبب شده تا شهرنشینان برای فراغت و تفریح به‌دنبال مکان‌های خلوتی باشند تا بیش از هرچیزی فاقد این ویژگی‌ها باشد و شرایط آسایش روحی آنها را مهیا کند. مقصدی که با درجریان بودن زندگی لااقل خبری از صدای گوشخراش بوق ماشین‌ها و برای تماشای آسمان صاف و تنفس هوای پاک خبری از دود و آلودگی هوا نباشد. روستاگردی، یا به عبارت صحیح‌تر گردشگری روستایی در پاسخ به این نیاز و تقاضا شکل گرفت، آن هم درست زمانی که صنعتی شدن به سرعت در حال رشد و پیشرفت همه‌جانبه بود و شهرها به دلیل فرصت‌های شغلی و کسب درآمد روزبه‌روز شاهد مهاجرت افراد زیادی از روستا به شهر بودند.

بریتانیا که آغازگر انقلاب صنعتی بود در همان زمان پیشگام در شکل‌گیری مفهوم و شاخه‌ای جدید در گردشگری نیز شد. گردشگری روستایی زاده‌‌ انقلاب صنعتی با قدمتی به درازای تاریخ است که ریشه‌های آن را در زندگی شاهان و شاهزادگان می‌توان یافت اما از اوسط قرن 19 به بعد که از یک طرف حمل‌و‌نقل راحت‌تر و قابل دسترس عموم و از طرف دیگر توسعه جاده‌ای نیز در حال فراگیرشدن بود وارد سیر جدیدی شد. کشور ما نیز قابلیت‌های بسیار زیادی در زمینه گردشگری روستایی دارد که نیاز توجه دوچندان به آن را می‌طلبد. در این گزارش با مفهوم و ابعاد آن بیشتر آَشنا می‌شویم.

گردشگری روستایی

صنعت گردشگری ابعاد و اشکال بسیار زیادی را در بر دارد و هرآنچه از جذابیت کافی برای تماشا شدن یا تجربه کردن برخوردار باشد این قابلیت را دارد تا به یک کالای گردشگری تبدیل شود. گردشگری روستایی نیز از همین نحله است و به محصولی در صنعت گردشگری که به بازدید مسئولانه از محیط زندگی روستاییان یا جاذبه‌های موجود در آن نواحی ختم می‌شود، اشاره دارد. در این‌گونه گردشگری، مسافران و گردشگران، با مشارکت در فعالیت‌های روزمره مردم محلی تجربه زندگی روستایی را به‌دست می‌آورند. این تجربه‌ها گاه شامل شرکت در فعالیت‌های زراعی، باغی، دامداری یا ماهیگیری می‌شود و گاه شامل تجربه سبک زندگی و آیین و رسوم یا حتی برپا کردن اجاق پخت و پز و آشپزی می‌شود.

اما در برخی موارد یک روستا جدای از اینکه مقصدی برای تجربه فعالیت‌های پیش گفته است به سبب برخورداری از میراث‌فرهنگی و تاریخی یا طبیعت دیدنی مقصدی برای گردشگران می‌شود. به همین دلیل در ذیل مفهوم گردشگری روستایی، سایر شاخه‌های گردشگری نیز نقش دارند. اما نکته اساسی در این است که گردشگری روستایی خود یکی از شاخه‌های بوم‌گردی (اکوتوریسم) است که بیش از هرچیز از اصول مربوط به خود از قبیل احترام به جامعه محلی، حفظ محیط‌زیست، کمک به اقتصاد افراد بومی و مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط زندگی روستاییان تبعیت می‌کند. اصلی که همیشه در بازدید از روستا باید آن را به خاطر سپرد.

چرا گردشگری روستایی؟

امروزه استفاده از ابزاری به نام گردشگری تنها کارکرد اقتصادی ندارد، بلکه سال‌های سال است که دولت‌ها استفاده از این صنعت-خدمت را در چارچوب و دایره‌ای گسترده‌ و کلان‌تر می‌نگرند که علاوه بر بعد اقتصادی توسعه‌دهنده ساختار فرهنگی- اجتماعی، زیست‌محیطی-اکولوژیکی و پایداری جوامع روستایی نیز ‌باشد. مضاف بر این گردشگری روستایی امروزه یک نیاز برای تمام کشورهایی است که به توسعه پایدار در بستر جغرافیای انسانی معتقدند. مقصود از توسعه پایدار در حوزه گردشگری روستایی وحدت میان ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی مقصد به منظور بالا بردن سطح معیشت و رفاه مردم روستایی است. بر همین اساس سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان با علم بر این توانمندی، گردشگری را وسیله‌ای مناسب برای پویایی زندگی روستاییان، کمک به حفظ فرهنگ و شناساندن هویت محلی، بهبود سطح معیشت و کاهش فقر، بهبود رفاه جامعه محلی، حفظ و بهبود محیط‌زیست، جلوگیری از مهاجرت و کمک به توان کشاورزی و تولیدی این قشر که نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد می‌دانند.

قابلیت‌های گردشگری روستایی

نسبت جمعیت روستایی به شهری در ایران 28 به 72درصد یعنی چیزی حدود 22میلیون نفر است که در بیش از 40هزار روستای کشور پراکنده‌اند. در برخی از این روستاها جذابیت‌های طبیعی و تاریخی سبب شده تا در سال 85 کمیته ملی راهبردی گردشگری روستایی و عشایری با هدف توسعه فعالیت‌های گردشگری روستاها و تقویت زیرساخت‌های عمومی در سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری تشکیل شود تا با استفاده از آن قابلیت‌های فراوان گردشگری در روستاهای مختلف کشور شناسایی و معرفی شوند. اگرچه سرنوشت طرح مذکور مدتی به قهقهرا رفت و شیوه اعمال آن با نقدهای فراوانی از طرف جامعه گردشگری همراه شد، اما با روی کار آمدن دولت یازدهم، چشم‌ها به گردش چرخ اقتصاد روستایی با کمک گردشگری مجددا امیدوار شد. چراکه روستاهای زیادی در ایران از جاذبه‌های انحصاری برای عرضه به گردشگران خارجی و داخلی برخوردارند که برای بهره‌مندی از آن نیازمند برنامه‌ریزی بیشتر هستیم.

برخی روستاهای شاخص مانند ابیانه، میمند، کندوان، قلعه‌رودخان، ماسوله، اورامان و کندلوس نام‌های آشنایی هستند که عمده تورهای گردشگری بدین مقاصد ختم می‌شوند اما تمام جاذبه‌های گردشگری روستایی کشور را شامل نمی‌شوند و اگر قرار بر جمع‌آوری اسامی روستاها باشد با لیستی بلندبالا همراه با مجموعه بی‌نظیری از جاذبه‌های گردشگری روبه‌رو خواهیم شد. به‌طور مثال مجموعه روستاهای هزارجریب مازندران از جمله روستاهای بکر و تماشایی کشور هستند که نیازمند تبلیغات بیشتر برای معرفی به علاقه‌مندان روستاگردی در کشور و گردشگران خارجی هستند. وجه تمایز این مجموعه روستاها طبیعت بسیار بکر و دیدنی، کم‌جمعیت و خلوت بودن محیط، دسترسی مناسب زیرساختی و راه‌های دسترسی عمدتا شوسه و آسفالت است.

روستای هجیج از توابع شهرستان پاوه کرمانشاه که یکی از محل‌های اصلی تولید گیوه است از دیگر روستاهای تماشایی کشور است. بعد زیبایی روستا را باید در معماری مسکونی و چراگاه‌های اطراف آن دانست. مصالح به‌کار رفته در ساخت خانه‌ها تماما از سنگ و فاقد هرگونه آجر است. روستای کر کبود از توابع بخش طالقان ساوجبلاغ که برای تهرانی‌ها در دسترس است می‌تواند آخر هفته‌ خوبی را برای پایتخت‌نشینان مهیا کند. با سفر به این روستا می‌توان یک سفر خاطره‌انگیز با تماشای معماری سنتی خانه‌ها، درخت‌های تنومند و کهنسال، کوچه‌پس‌کوچه‌های خاکی و شیب‌دار و فضای دلنشین آبشار کر و یخچال‌های طبیعی اطراف آن را تجربه کرد. جدای از جذابیت‌های طبیعی، در برخی روستاهای کشور موسیقی و ادبیات غنی جاذبه اصلی است. روستای درکش از توابع بخش مرکزی شهرستان مانه و سملقان در خراسان شمالی از جمله این فضاهاست. در اینجا صدای تارهای با مضامین عمدتا عرفانی و آیینی کردهای کرمانجی را حتی قبل از رسیدن به روستا می‌توان شنید.

مرور چند تجربه جهانی در گردشگری روستایی

به‌طورکلی در مقیاس جهانی دو رویکرد متفاوت برای دو دسته عمده از نواحی در برنامه‌ریزی گردشگری روستایی مطرح است. نخست، کشورهایی که نواحی روستایی آنها با حجم بالایی از گردشگری روستایی مطرح است؛ برای مثال پارک‌های ملی در ایالات متحده‌ آمریکا سالانه بیش از 250میلیون نفر گردشگر را به خود می‌بینند. تاکید اصلی در این‌گونه نواحی برنامه‌ریزی برای مدیریت بازدیدکننده است. دیگری، توسعه‌ گردشگری روستایی به‌عنوان مکانیزمی برای تجدید حیات اقتصادی نواحی روستایی رو به رکود یا محرکی برای توسعه‌‌ نواحی روستایی فقیر از نظر اقتصادی. در ارتباط با تجربه‌های برنامه‌ریزی گردشگری روستایی، اتحادیه اروپا برنامه‌ لیدر را برای پشتیبانی از توسعه‌ روستایی و غلبه بر مشکلات پیش‌روی کشاورزی در کشورهای عضو اجرا می‌کند. لیدر در چارچوب برنامه‌های پنج، شش ساله از سال 1991 آغاز شد و تاکنون چهار برنامه‌ آن به پایان رسیده است. مشارکت فعال مردم محلی در فرآیند توسعه روستایی و متنوع‌سازی فعالیت‌های اقتصادی در روستاها از اهداف پایه و اساسی این برنامه است.

کشور فرانسه که از پیشگامان توسعه گردشگری روستایی است، طی یک سیاست درازمدت که آغاز آن به سال 1950 برمی‌گردد، خانه‌های قدیمی موجود در مزارع کشاورزی را با حمایت‌های مالی وزارت کشاورزی از کشاورزان به مراکز اقامتی و پذیرایی تبدیل کرده‌است. کشور اتریش نیز سابقه طولانی در مدیریت گردشگری روستایی دارد. الگوی اصلی گردشگری کشاورزی در این کشور گردشگری مزرعه است. طی یک پژوهش از سال 1989 تا 2003 نزدیک به 3400 مزرعه‌ گردشگری به عضویت سازمان تعطیلات مزرعه‌ای اتریش (Austrian farm Holidays organization) درآمدند. سازمان‌های بزرگ منطقه‌ای مسئولیت بسترسازی و توسعه‌ زیرساخت‌های لازم، کمک به بازاریابی و ارائه خدمات مشاوره‌ای به کسب‌و‌کارهای کوچک گردشگری در نواحی روستایی را بر عهده دارند.

گردشگری روستایی در کشور فنلاند نیز از سال 1995 به‌عنوان یکی از سیاست‌های توسعه روستایی توسط کمیته سیاست روستایی مطرح شد. برنامه‌ریزی توسعه گردشگری روستایی در این کشور در یک تقسیم‌بندی سه‌گانه از نواحی روستایی خلاصه شده است: 1- روستاهای دورافتاده و کم‌جمعیت، 2- نواحی روستایی هسته‌ای، 3- روستاهای پیرامون شهری. مهم‌ترین سیاست این بخش نیز جذب گردشگران خارجی از کشورهای اروپایی و به‌ویژه کشورهای همسایه چون روسیه، آلمان و سوئد است. کشورهای آلمان، اسپانیا و چین نیز برنامه‌ریزی‌های بسیار موفقی در زمینه گردشگری روستایی داشته‌اند.