خسارت 256 میلیون دلاری برداشت بی‌رویه از آب زیرزمینی در ایران

مدیرکل دفتر نظام‌های بهره‌برداری و حفاظت آب و آبفای وزارت نیرو گفت: کشاورزان ایرانی از سال 2007 تا 2014، 35 میلیون دلار به دلیل افزایش عمق چاه‌ها و 221 میلیون دلار ناشی از خشک شدن باغات، خسارت دیده‌اند.  «در هفت سال اخیر 6 هزار و 541 کیلومتر چاه جدید حفر شده و یک هزار و 420 کیلومتر در چاه‌های کم‌آب شده، کف‌شکنی انجام داده‌ایم». این آماری است که جواد میبدی، مدیركل دفتر نظام‌های بهره‌برداری و حفاظت آب و آبفای وزارت نیرو در نخستین نشست گروه کارشناسی برنامه ابتکار بین‌المللی خشکسالی که دیروز در وزارت نیرو برگزار شد، برای بیان ابعاد فاجعه پیش‌روی ایران اعلام کرد.

این نشست با تلاش دفتر منطقه‌ای یونسکو در ایران برگزار شد و میبدی در جریان سخنان خود از خشک شدن 7هزار هکتار باغ پسته در کرمان خبرداد. وی گفت: براساس شاخص‌های بین‌المللی، کشورها مجازند 40‌درصد از منابع آب تجدیدپذیر خود را برداشت کنند. اما این استاندارد در ایران به‌جز استان‌های معدودی نظیر گیلان، مازندران و بخش‌هایی از ایلام و چهار‌محال‌و‌بختیاری در سایر نقاط کشور رعایت نمی‌شود.

میبدی معتقد است که میزان ذخایر منابع آب زیرزمینی در ایران حدود 25 درصد میانگین جهانی بوده و برداشت از این منابع، حدود دو تا سه برابر منابع آب سطحی کشور است. وی به تشریح میزان وابستگی هر یک از مصارف شرب، صنعت و خانگی به منابع آب زیرزمینی در استان‌های مختلف کشور پرداخت و افزود: حدود 57 درصد آب شرب شهری از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود. سهم آب‌های زیرزمینی در تامین آب شرب روستایی نیز به 83 درصد می‌رسد. به اعتقاد مدیر کل دفتر نظام‌های بهره‌برداری و حفاظت آب و آبفا، اگر مشکل آب زیرزمینی در ایران حل نشود، نه‌تنها بخش کشاورزی بلکه بخش شرب و صنعت نیز با مشکل مواجه می‌شوند.

وی در ادامه بیان کرد: از سال 1973 تا 2010 تعداد چاه‌های ایران افزایش یافته اما میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی همزمان با افزایش تعداد چاه‌ها، رشد نکرده ‌است زیرا میزان آبدهی در آنها کاهش یافته ‌است. میبدی گفت: در حال حاضر ایران 110 میلیارد متر مکعب آب، بیش از پتانسیل سفره‌های زیرزمینی برداشت کرده‌ است. وی با اشاره به تدوین طرح تعادل‌بخشی برای بهبود وضعیت سفره آب‌های زیرزمینی، عنوان کرد: با اجرای 15 پروژه، طی 30 سال، 110 میلیارد متر مکعب اضافه برداشت از ذخایر آب زیرزمینی جبران خواهد شد.

این مقام مسئول ادامه داد: در نخستین سال اجرای این برنامه، میزان برداشت آب از ذخایر زیرزمینی 500 میلیون مترمکعب کاهش می‌یابد. 46درصد از آبی که باید صرفه‌جویی شود از طریق کاهش برداشت آب از چاه‌های مجاز تامین می‌شود. همچنین 32 درصد از این میزان با انسداد چاه‌های غیر‌مجاز، 4درصد تخلیه مصنوعی، 5درصد خرید چاه‌های کم‌بازده کشاورزی و مسدود کردن آنها، 5 درصد جایگزینی پساب تصفیه شده با آب زیرزمینی و 6 درصد از طریق آبخیزداری تامین خواهد شد. وی گفت: از 15 پروژه تدوین شده برای تعادل‌بخشی دشت‌ها، 11 پروژه توسط وزارت نیرو، سه پروژه توسط وزارت جهاد کشاورزی و یک پروژه توسط مرکز زمین‌شناسی اجرا خواهد شد.

ضعف تعامل بین دستگاهی مشکلی عمومی

عدم همراهی دستگاه‌های مرتبط با مسئله آب، فقط در ایران شایع نیست. سخنان جایا کومار، رییس بخش علوم تایلند-بانکوک در نشست دیروز بر این مسئله تاکید داشت. به اعتقاد رییس بخش علوم تایلند، عدم همکاری دستگاه‌های مختلف مرتبط با آب مشکلی است که گریبان کشورهای در حال توسعه را گرفته ‌است. اما برای نجات‌بخشی آب زیرزمینی توسعه همکاری بین‌حوضه‌ای ضروری است. وی بیان کرد: در چین 9 وزارتخانه مرتبط با آب وجود دارد که با یکدیگر نشست مشترک برگزار نمی‌کنند تا سند جامع سیاست‌گذاری آب را تدوین کنند. اگر چنین سندی تدوین شود، تمام دستگاه‌ها مجبورند با یکدیگر همکاری کنند.

کشاورزان طلبکار، مهم‌ترین معضل

سروش سروشیان، مدیر مرکز آب و هواشناسی و سنجش از دور ایرواین کالیفرنیا هم در نشست دیروز عدم همراهی کشاورزان با سیاست‌های بخش آب را یک معضل برای مدیریت منابع آب دانست. وی با اشاره به اینکه کالیفرنیا بدترین خشکسالی را تجربه کرده، گفت: کشاورزان فکر می‌کنند دولت موظف است آب مورد نیاز آنها را تامین کند. بنابراین برای مدیریت خوب منابع آب نباید تنها سیاست‌های نظارتی تدوین شود تا نوسانات آب زیرزمینی را رصد کنیم. بلکه باید کشاورزان را متقاعد کرد که در نشست‌های مختلف مشارکت کرده و با برنامه‌ها همراه شوند.

سروشیان در بخش دیگری از سخنان خود نسبت به آلودگی منابع آب زیرزمینی به دلیل صنعتی شدن برخی مناطق هشدار داد. وی افزود: در حال حاضر صنعتی شدن برخی مناطق در آمریکا که بیشتر تاسیسات نظامی در آن ایجاد شده، میلیاردها دلار هزینه روی دست دولت گذاشته تا از نفوذ فلزات سنگین به آب زیرزمینی جلوگیری کند. شهبازخان، مدیر دفتر جاکارتا نیز با اشاره به اینکه استرالیا کشوری با 300 میلی‌متر بارندگی است، نسبت به مسئله کیفیت آب زیرزمینی در این کشور و مناطقی با شرایط مشابه هشدار داد. وی تاکید کرد: در مناطق خشک، فعالیت‌های کشاورزی و غیره خاک را شور کرده و کیفیت آب زیرزمینی را حتی اگر تغذیه در این مناطق به‌خوبی انجام شود، -به دلیل نفوذ شوری لایه‌های سطحی در آب زیرزمینی- کاهش می‌دهد.

به اعتقاد شهبازخان کشاورزان باید قدر و ارزش آب را بدانند. در نتیجه باید از ابزاری نظیر بازار آب برای مدیریت منابع آب استفاده کرد. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که منابع آب سطحی و زیرزمینی با یکدیگر مرتبط بوده و باید قوانین به نحوی تصویب شود که بهره‌برداری از این منابع به‌صورت توامان مورد توجه قرار گیرد.

بازار آب چاره‌کار نیست

با وجود اینکه در دنیا از بازار آب به‌عنوان ابزاری برای مدیریت مصرف آب یاد می‌کنند اما آنتونی کیم، نماینده کشور استرالیا به‌عنوان منطقه‌ای خشک که تجربه اجرای بازار آب را دارد، گفت: اگر در مسئله بازار آب فقط به استفاده از آب در فعالیت‌های اقتصادی‎تر توجه شود، آب کشاورزی جذب بخش صنعت خواهد شد. وی تاکید کرد: این مسئله پایداری زیست‌محیطی را با مشکل مواجه می‌کند. اگر قصد ثروت‌سازی با آب را داریم، برای آب باید قیمت بگذاریم اما حفاظت از منابع آب، از طریق بازار آب امکان‌پذیر نیست.

زیگفرد دمورث، مسئول بخش هیدرولوژی کمیته بین‌الدول آب‌شناسی نیز در پاسخ به سخنان نماینده استرالیا بیان کرد: در اروپا به مسئله آب حتی از جنبه‌های مذهبی نیز توجه شده ‌است. باید تلاش شود تا با در نظر گرفتن جنبه‌های مختلف آب، یک همپوشانی بین وجوه مختلف ایجاد کنیم. در پایان این نشست نیلوفر صادقی، مدیر بخش علوم دفتر منطقه‌ای یونسکو در ایران نیز با اشاره به پایداری هزار ساله قنات‌ها، بیان کرد: انتقال آب در زیر زمین می‌تواند الگوی مناسبی برای کشورهای خشکی نظیر ایران و استرالیا باشد.