تفنگت را زمین بگذار و دوربین را بردار

یک بلد محلی ناخلف همراه با شکارچی غیرقانونی، سوار ماشین می‌شوند و به دنبال هدف در دل طبیعت می‌تازند. هوا رو به تاریکی می‌رود. درست در همین بزنگاه است که صدای بنگ بنگ شلیک تفنگ در آسمان می‌پیچد و حیوان بیچاره‌ای نقش بر زمین می‌شود. مرگ و نابودی و شکار غیرقانونی حیوانات، اخبار ناخوشایندی است که پیوسته از حیات وحش به گوش می‌رسد. آخرینش همین خبر مربوط به کشته شدن یک قلاده شیر نر 13ساله توسط دندانپزشک آمریکایی عاشق شکار با تیرکمان در زیمبابوه بود که هرساله 50هزار نفر برای دیدنش به آن منطقه می‌رفتند.

پس از این، اما موج نفرت، سرزنش و تقبیح نسبت به این عمل شکارچی بود که به راه افتاد تا دست آخر دندانپزشک را مجبور به عذرخواهی کند. عذرخواهی‌ای که نه موج اعتراضات را فروکش کرد نه حیات دوباره به شیر بخشید. آن کشتار و این اعتراض این سوال را ایجاد کرد که نوعا حیات وحش چه اهمیتی دارد و وضعیت حیات وحش ایران در چگونه است و جاذبه‌های حیات وحش کشورمان برای جذب گردشگر حیات وحش چیست؟ پاسخ به این پرسش‌ها بهانه‌ای شد تا گزارش این هفته صفحه گردشگری را به گردشگری حیات وحش اختصاص دهیم.

گردشگری حیات وحش چیست؟

گردشگری تماشای حیات وحش (Wildlife Tourism) عنصر اصلی گردشگری مبتنی بر طبیعت (Tourism based nature) است. برخی کشورها به‌طور خاص با منابع طبیعی مرتبط با تماشای حیات وحش شناخته می‌شوند مانند کشورهای نپال، کنیا، سریلانکا، آفریقای جنوبی، ماداگاسکار، هند و آمریکا. فعالیت‌های تماشای حیات وحش بخش مهم و در حال رشدی در صنعت گردشگری محسوب می‌شود و مزایای اقتصادی مستقیم و غیرمستقیمی برای بسیاری از کشورها و جوامع به‌ویژه درمیان کشورهای درحال توسعه ایجاد می‌کند.

تماشای حیات وحش طیف وسیع‌تری از افراد را نسبت به شکل‌های تخصصی‌تر اکوتوریسم جذب می‌کند. گردشگری تماشای حیات وحش نوعی گردشگری است برای تماشا یا رویارویی با حیات‌وحش و می‌تواند در طیفی از محیط‌ها رخ دهد و شامل تنوعی از تعاملات ‌می‌شود. تماشای حیات وحش به‌طور معمول به تماشای حیوانات بر‌می‌گردد و تماشای حیات وحش را از سایر شکل‌های فعالیت مبتنی بر حیات‌وحش مانند ماهیگیری و شکار متمایز می‌کند.

گردشگری حیات وحش به‌عنوان شیوه‌ای برای تامین منافع اقتصادی پایدار اعلام شده است و از جوامع محلی و حفاظت حیات وحش حمایت می‌کند. انواع تجارب گردشگری حیات وحش به شرح زیر است: غواصی در جزیره مرجانی، سافاری یا سفر حیات وحش در آفریقا، تماشای وال‌ها از درون قایق، پرنده نگری چه مستقل و چه با راهنمایان تجاری، دیدن و تشخیص حیوانات در حال پیاده‌روی در پارک‌های ملی، بازدید از پناهگاه حیات وحش و اقامت در تفرجگاه طبیعی در همسایگی با حیات وحش. همه‌ این فعالیت‌های گردشگری، حیوانات وحشی را به‌عنوان بخش مهم و اصلی تجربه در نظر می‌گیرند.

گردشگری تماشای حیات وحش شامل فعالیت‌هایی نظیر فعالیت‌های غیر‌مصرفی مانند تماشا، عکاسی و غذا دادن می‌شود و با کشتن یا اسارت حیوانات مخصوصا شکار و ماهیگیری که گردشگری شکار در حیات وحش شناخته می‌شود، متفاوت است. تفریح تماشای حیات وحش فرصت‌هایی برای آموزش افراد راجع به تنوع زیستی و ایجاد درآمد برای حفاظت ارائه می‌کند. مردم با دیدن ببر‌ها یا لاک پشت‌ها، پرندگان، گوزن‌ها یا شیر‌ها هیجان زده می‌شوند. تماشای این‌گونه‌ها و سایر گونه‌ها در حیات وحش جالب و به‌یادماندنی است همچنین انگیزه‌ قوی شخصی برای حفاظت به همراه دارد. این شکل از گردشگری از طریق آگاهی از حیوانات مشاهده شده و زیستگاه‌شان و از طریق ایجاد شغل برای جوامع محلی کمک‌های قابل توجهی به حفاظت از حیات وحش و محیط‌زیست می‌کند. گردشگری حیات وحش شامل مجموعه‌ بسیار متنوعی از تجارب است و طبقه‌بندی شکل‌ها و مشخصه‌های متفاوت این تجارب می‌تواند مفید باشد. شکل‌های اصلی گردشگری حیات وحش شامل گردشگری تماشای حیات وحش و گردشگری حیات وحش در قفس (تماشای حیات وحش در قفس‌های انسان ساخت مخصوصا باغ وحش و پارک‌های حیات وحش) است.

وضعیت حیات وحش کشور

ایران به خاطر تنوع جغرافیایی و اقلیمی خود دارای تنوع گونه‌ای بسیار ارزشمندی است و براساس آخرین بررسی و گزارشات كارشناسان محیط‌زیست حدود 1141 گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده و دوزیستان در اكوسیستم‌های خشكی و آب‌های داخلی ایران زیست می‌كنند. رده پستانداران با 194 گونه شناسایی شده طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه دربر‌می‌گیرد. از میان گونه‌های شناخته شده گونه‌های زیادی وجود دارند كه فقط در ایران زیست می‌كنند و در سایر نقاط دنیا یا وجود ندارند یا با مهاجرت و دستكاری‌های بشر و روش‌های دیگر انتقال یافته‌اند از جمله این‌گونه می‌توان به یوزپلنگ، گوزن زرد و گورخر ایرانی اشاره كرد.

غنای گونه‌ای پستانداران ایران نباید موجب غرور شود چرا كه از گونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده است و اگر برنامه مدون و جامعی برای حفظ و صیانت از گونه‌های ارزشمند دیگری از پستانداران همچون گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه و گوزن زرد وجود نداشته باشد در آینده نه‌چندان دوری شاهد نابودی این‌گونه‌های نادر كشورمان نیز خواهیم بود. ماهیان آب‌های داخلی ایران شامل 180 گونه‌ است كه در 27 خانواده جای گرفته‌اند. از رده خزندگان در پنج راسته لاك‌پشت‌ها، كروكودیل سانان، سوسمارها، كرم سوسمارها و مارها تاكنون 204 گونه مورد شناسایی قرار گرفته است اما اطلاعات مفید و قابل دسترس در مورد این جانوران بسیار اندك است. از رده دوزیستان نیز (وزغ‌ها، قورباغه‌ها و سمندرها) در كشورمان 20‌گونه تاكنون گزارش شده كه بین آنها سمندرها از درجه اهمیت بیشتری برخوردار هستند. درخصوص پرندگان نیز تاكنون 521 گونه پرنده در ایران شناسایی و گزارش شده كه این تعداد معادل كل گونه‌های پرنده موجود در قاره اروپا است.

یک واقعیت تلخ از حیات وحش کشور

در حال حاضر بسیاری از گونه‌های مختلف جانوری یا مهره‌داران ایران در معرض تهدید قرار دارند. تخریب و تكه‌تكه شدن زیستگاه‌های اصلی این جانوران و شكار و صید بی‌رویه آنها و خشكسالی‌های متوالی در كشور از جمله عوامل اصلی تهدید آن به شمار می‌رود. اگرچه بسیاری از گونه‌های در معرض خطر تحت حمایت هستند اما ابزار و امكانات كافی برای حفاظت از آنها وجود ندارد چه در مورد نمونه‌های برجسته‌ای نظیر یوزپلنگ یا گور ایرانی و چه در مورد گونه‌هایی با اهمیت كمتر نظیر خزندگان و دوزیستان. اتحاد جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) برای بررسی وضعیت حفاظتی گونه‌های جانوران جهان، همه ساله فهرستی را به‌نام لیست سرخ (Red List) منتشر می‌کند كه وضعیت حفاظتی گونه‌ها را در سطوح مختلفی مانند بحرانی (CR)، در معرض خطر انقراض (EN) و آسیب‌پذیر (VU) طبقه‌بندی می‌کند و آخرین وضعیت حفاظتی گونه‌های مختلف مهره‌داران در ایران را در سال قبل منتشر کرده است كه حدود 74 گونه از تمامی رده‌های جانوری، یعنی نزدیك به6/7درصد از كل گونه‌های جانوری ایران را در فهرست منتشر شده قرار داده است. چنانچه روند تخریب زیستگاه‌ها و سایر عوامل تهدید ادامه داشته باشد حیات وحش كشور با تهدید جدی مواجه خواهد بود و در سال‌های آتی برخی گونه‌های ارزشمند را همچون یوزپلنگ و گور ایرانی از دست خواهیم داد و به فهرست گونه‌های منقرض‌شده افزوده می‌شود.

قابلیت‌های گردشگری حیات‌وحش ایران

ایران به دلیل گستره جغرافیایی و ویژگی‌های سرزمینی گوناگون بین سه ناحیه جانورشناسی هند، اروپا و آفریقا قرار گرفته و از حیات وحش گوناگون و منحصر به فردی برخوردار است. سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران مناطق با ارزش زیست‌محیطی را جهت محافظت در قالب مناطق چهارگانه تقسیم کرده‌است.

این مناطق چهارگانه عبارتند از 1- منطقه حفاظت شده؛ اراضی ویژه زیست‌محیطی (۱۵۰ منطقه حفاظت‌شده) 2- اثر طبیعی ملی؛ پدیده‌ها یا مجموعه‌های گیاهی و جانوری کم‌نظیر (۳۵ اثر طبیعی ملی) 3- پارک ملی؛ چشم‌اندازهای طبیعی دارای اهمیت ملی و جهانی (۲۶ پارک ملی) 4-‌زیستگاه‌های نمونه جانوران وحشی (۴۲ پناهگاه). به این مناطق منطقه شکار ممنوع را نیز می‌توان اضافه کرد که 153 منطقه را شامل می‌شود. در این مناطق انواع و اقسام حیوانات و خزندگان و دوزیستان قابل مشاهده هستند. از گوزن تا پرندگان منحصر‌به‌فرد و حتی یوز ایرانی و تمساح پوزه کوتاه. با این اوصاف می‌توان برنامه‌های مدونی برای جذب گردشگر در ابعاد داخلی و خارجی ایجاد کرد. از آنجایی که پراکنش جغرافیایی این مناطق در کل ایران است بنابراین فرصت توسعه و رشد را با جذب گردشگر در تمام استان‌های کشور مهیا می‌کند.

گردشگری حیات وحش؛ کمک به حفظ حیات وحش

یکی از راه‌های حفظ حیات وحش کشور توسعه و تشویق و کمک به اجرای تورهای حیات وحش در کشور است تا از این طریق، علاوه بر هدایت اوقات فراغت شهروندان به‌صورت مطلوب، آنها را نسبت به مسائل حیات‌وحش درگیر و حساس و آگاه کنیم تا براساس وظیفه، حفظ و نگهداری و کمک به بهبود اوضاع حیات‌وحش بر عهده همه باشد. در این راستا صداوسیما و دیگر رسانه‌های دیداری و شنیداری، در کنار سازمان‌های مردم نهاد می‌توانند نقش بی‌همتایی را ایفا کنند. همان‌طور که در سال گذشته و طی دوران برگزاری فوتبال جام جهانی، همه از سرنوشت یوز ایرانی آگاه شدند و اخبار مرتبط با آن را با حساسیت و دقت بیشتری دنبال می‌کردند. علاوه براین، از آنجایی که گردشگری حیات وحش در شاخه بوم‌گردی (اکوتوریسم) جای گرفته و از اصول مرتبط با پایداری و مسئولیت‌پذیری نسبت به جامعه محلی و محیط‌طبیعی تبعیت می‌کند، اجرای آن می‌تواند به حفظ حیات وحش حتی از طرف بازدیدکننده‌ها نیز کمک کند.

از طرف دیگر دولت نیز باید شرایطی ایجاد کند که در برنامه‌های مرتبط با حیات وحش جامعه محلی نقش مهم و اصلی را ایفا کند. همان‌طور که یکی از اصول مهم دستیابی به اهداف هر نوع برنامه‌ریزی، مشارکت ساکنان محلی در پیشبرد برنامه‌های آن است. هنگامی که جامعه محلی از حیات وحش نفع ببرند و بدانند که این سود می‌تواند همیشگی باشد و دولت نیز در اجرای برنامه‌ها نقش اصلی را به بازیگران محلی ‌دهد قطعا حیات وحش وضع بهتری پیدا می‌کند.

* کارشناس ارشد برنامه ریزی گردشگری