چرتکه چین

در حالی که این روزها وزارت دادگستری آمریکا رسما شرکت چینی «هوآوی» و منگ وانژو، مدیر ارشد مالی و دختر بنیان گذار این شرکت را به تخلف، دور زدن و نقض تحریم های اقتصادی آمریکا علیه ایران متهم کرده است، پایگاه خبری «بورس اند بازار» (Bourse & Bazaar) در گزارشی تحلیلی به زمینه های کاهش تجارت چین با ایران پرداخته و از افت ناگهانی روابط تجاری پکن با تهران خبر داده است.

به گفته این پایگاه خبری، افت فاحش سطح روابط تجاری چین و ایران، حداقل از نظر ارزش صادرات و واردات آن هم در شرایطی که دولت این کشور همواره مخالف تحریم های آمریکا علیه ایران بوده و بر ضرورت حمایت از برجام تأکید کرده، اتفاقی کاملاً غیرمنتظره است؛ چنانکه آمارهای اداره کل گمرک چین نشان می دهد پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم های این کشور علیه ایران، مراودات تجاری چین با ایران به میزان قابل توجهی افت کرده است.

طبق این گزارش، برقراری مجدد تحریم های ثانویه آمریکا علیه ایران که روابط تجاری سایر کشورها با ایران را محدود می کند، باعث شده ارزش صادرات چین در ماه های پایانی سال 2018 به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کند و از 1.2 میلیارد دلار در ماه اکتبر (مهر 97) به تنها 400 میلیون دلار در ماه دسامبر (آذر 97) برسد. بر این اساس، پایگاه خبری «بورس اند بازار» با بیان اینکه صادرات چین به ایران در یک بازه دو ماهه 70درصد کاهش یافته، اثرات این کاهش روابط تجاری بر فرآیند صنعتی شدن ایران را بررسی کرده است.

توازن بین شرق و غرب

ایران برای صنعتی شدن وابستگی زیادی به ماشین آلات و فناوری های وارداتی دارد. از سوی دیگر، عدم دسترسی کافی به منابع مالی خارجی موجب شده که ایران برای تأمین ارز جهت واردکردن ماشین آلات و تجهیزات لازم برای فرآیند صنعتی شدن کاملاً به درآمد صادراتی خود به ویژه درآمد حاصل از صادرات نفت متکی باشد. ارتباط مستقیم بین فروش نفت و فرآیند صنعتی شدن، ایران را در معرض ریسک سیاسی قابل توجهی قرار داده و به همین دلیل این کشور تلاش کرده تا از طریق ایجاد توازن بین روابط تجاری خود با کشورهای غربی و شرقی از شدت این ریسک بکاهد.

تا سال 2011 ایران بیشتر ماشین آلات و تجهیزات صنعتی مورد نیاز خود را از کشورهای اروپایی تأمین می کرد. در همان سال کشورهای عضو اتحادیه اروپا 7.7 میلیارد دلار ماشین آلات و تجهیزات صنعتی به ایران صادر کرده بودند و از آن سو چین نیز توانسته بود صادرات خود به ایران در این گروه کالایی خاص را به 7.2 میلیون دلار برساند که نسبت به رقم 426 میلیون دلاری آن در سال 2001 جهش بزرگی محسوب می شد.

تحریم های آمریکا و متحدانش علیه ایران در سال 2012 باعث شد که چین در زمینه صادرات کالاهای سرمایه ای به ایران از اتحادیه اروپا پیشی بگیرد، زیرا به موجب تصمیم راهبردی دولت چین برای حفظ روابط تجاری این کشور با ایران، «بانک کانلون» وابسته به «شرکت ملی نفت چین» وظیفه تسویه معاملات چین و ایران را برعهده گرفت و پالایشگاه های چینی توانستند به واردات گسترده نفت از ایران ادامه دهند تا ایران نیز ارز کافی برای واردات کالاهای چینی در اختیار داشته باشد، اما بانک های اروپایی در آن زمان تمایل چندانی به تداوم روابط خود با ایران حتی در حدی که چارچوب تحریم ها به آنها اجازه می داد، نداشتند. کاهش چشمگیر صادرات نفت ایران به اروپا باعث شد که ایران نتواند به اندازه گذشته از اروپا کالاهای سرمایه ای وارد کند.

تبدیل شدن چین به بزرگترین شریک تجاری ایران از یک سو و چالش های ناشی از تحریم های غرب موجب شد تا بخش دولتی و بخش خصوصی ایران به این نتیجه برسند که برای دستیابی به اهداف توسعه ای خود باید به شرق روی بیاورند. چین و هند به عنوان دو ابرقدرت اقتصادی نوظهور قادر بودند ایران را از لحاظ مالی و تکنولوژیکی حمایت کنند، بدون اینکه مانند کشورهای غربی برای ایران شرط و شروط سیاسی بگذارند.

عزم ایران به ایجاد توازن بین شرق و غرب را می شد در رویکرد این کشور به جذب سرمایه گذاری خارجی در سال های پس از امضای برجام به خوبی مشاهده کرد. شرکت های ایرانی اعم از خصوصی یا دولتی در این سال ها تلاش کرده اند که هم زمان روابط خود را با شرکت های چینی و اروپایی بهبود بخشند و در عین حال، پای شرکت های هندی، ژاپنی و کره ای بیشتری را نیز به ایران باز کنند.

در سال 2016 شرکت فرانسوی «توتال» توانست در قالب کنسرسیومی که «شرکت ملی نفت چین» (CNPC) نیز در آن عضویت داشت، یک قرارداد نفتی بزرگ با ایران منعقد کند. کار مشاوره فنی و مهندسی پروژه راه آهن سریع السیر تهران-اصفهان که شرکت مهندسی راه آهن چین در حال احداث آن بود، به یک شرکت ایتالیایی محول شد. دو خودروساز بزرگ ایران یعنی ایران خودرو و سایپا نیز هم زمان با از سرگیری روابط خود با خودروسازان اروپایی ازجمله رنو، پژو سیتروئن، ولوو و دایملر، برای تقویت روابط با شرکت های چینی نظیر چِری و دانگ فنگ که در دوران تحریم ها توانسته بودند سهم خود از بازار خودروی ایران را افزایش دهند نیز دست به کار شدند.

البته در این میان حوزه های مهمی نیز هستند که در آنها امکان ایجاد توازن بین شرق و غرب برای ایران وجود ندارد. به عنوان مثال، در حوزه فرآورده های دارویی و تجهیزات پزشکی، برتری قابل توجه اروپایی ها در برابر رقبای چینی از یک سو و مسائل مربوط به حقوق مالکیت فکری که در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی با جدیت بیشتری رعایت می شود، باعث شده ایران عملاً قادر نباشد در این حوزه خاص بین تأمین کنندگان اروپایی و چینی، توازنی میان شرق و غرب برقرار کند.

بازگشت تحریم ها

در ماه مه سال گذشته میلادی یعنی اردیبهشت ماه 97، دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا خروج کشورش از برجام را اعلام کرد و فرمان بازگشت تحریم های یکجانبه علیه ایران در یک ضرب الاجل شش ماهه را صادر کرد. در نتیجه، بازگشت تحریم های ثانویه آمریکا علیه ایران، موانع تازه ای را پیش روی شرکای تجاری ایران قرار داد.

در این میان، رهبران اروپایی که خطر یکجانبه گرایی ترامپ را درک کرده بودند و استقلال سیاسی و اقتصادی اتحادیه اروپا را در معرض تهدید می دیدند، تصمیم گرفتند گام هایی برای حفظ برجام و تداوم روابط تجاری کشورهای عضو این اتحادیه با ایران بردارند. در اولین قدم، اتحادیه اروپا قانون مسدودسازی را بار دیگر فعال کرد؛ قانون نمادینی که همراهی با تحریم های تعیین شده از سوی سایر کشورها را برای شرکت های اروپایی ممنوع می کند، اما دیگر اقدام مهم اتحادیه اروپا طراحی یک ساز و کار ویژه مالی (SPV) برای پردازش بانکی معاملات شرکت های اروپایی با طرف های ایرانی بود که البته به رغم وعده های چندباره اروپا هنور راه اندازی نشده است.

در این مدت، سران چین نیز بارها حمایت خود از برجام را اعلام کردند. در ماه اکتبر یعنی کمی قبل از آغاز رسمی تحریم های آمریکا علیه ایران، هوآ چونینگ وزیر امور خارجه چین با اعلام اینکه کشورش همواره با تحریم های یکجانبه و دخالت در روابط بین سایر کشورها مخالف بوده است، گفت: «همکاری چین با ایران در چارچوب قوانین بین المللی یک همکاری منطقی، مشروع و قانونی است که باید به آن احترام گذاشت.»

اما به رغم تلاش های سیاسی کشورهای اروپایی و چین برای جلوگیری از کاهش سطح روابط تجاری شان با ایران، ترس شرکت های چینی و اروپایی از جریمه های سنگین دولت آمریکا به دلیل نقض احتمالی تحریم ها علیه ایران، کاملاً در آمارهای تجاری مشهود است. چنانکه صادرات اتحادیه اروپا و چین به ایران در ماه های پایانی سال 2018 به شدت کاهش یافته و براساس آمارها به کف چهارساله خود رسیده است.

تغییرات سیاستی چین

پس از آنکه آمریکا، نام هشت کشور ازجمله چین را به مدت شش ماه از اجرای تحریم های نفتی علیه ایران معاف کرد، واردات نفت چین از ایران دوباره سیر صعودی به خود گرفت، اما این افزایش واردات نفت با افزایش صادرات چین به ایران همراه نشد؛ دشواری های بانکی ناشی از تغییر سیاست «بانک کانلون چین» که در دور قبلی تحریم ها تسویه معاملات با ایران را برعهده داشت، اما اکنون مسیر متفاوتی را در پیش گرفته، احتمالاً مهم ترین عامل کاهش صادرات چین به ایران بوده است.

از سال 2014 تا پایان سال 2017 صادرات چین به ایران ماهانه به طور متوسط 7.5 میلیون دلار بیش از واردات از ایران بوده است، اما در سال 2018 این روند تغییر یافته و ایران بیش از اینکه از چین کالا وارد کند، به این کشور کالا صادر کرده است که این تغییر جهت را باید تا اندازه ای ناشی از جهش صادرات نفت ایران به چین در فصل تابستان و قبل از نزدیک شدن به ضرب الاجل آمریکا دانست، اما چرا ایران همانند گذشته تمام درآمد حاصل از صادرات نفت خود به چین را صرف واردات از این کشور نکرده است؟

در دو ماه آخر سال 2018 سهم وسایل نقلیه و تجهیزات حمل ونقل از کل صادرات چین به ایران، از 19درصد (قبل از اجرای تحریم ها) به 3.5درصد کاهش یافته است و افت بسیار قابل توجهی محسوب می شود. جالب اینجاست که این دسته از کالاها جزو اقلام مشمول تحریم های ثانویه آمریکا هستند و شرکت های چینی با کاهش چشمگیر صادرات این اقلام به ایران عملاً به تحریم های آمریکا گردن نهاده اند.

افت فاحش سطح روابط تجاری چین و ایران، حداقل از لحاظ ارزش صادرات و واردات، آن هم در شرایطی که دولت چین همواره مخالف تحریم های آمریکا علیه ایران بوده و بر ضرورت حمایت از برجام تأکید کرده است، اتفاقی کاملاً غیرمنتظره قلمداد می شود. در حالی که چین همچنان در راستای منافع استراتژیک خود مصمم به حمایت از برجام و جلوگیری از منزوی شدن ایران توسط آمریکاست، به نظر می رسد این کشور برای نقض آشکار تحریم های ثانویه آمریکا علیه ایران با تردیدهایی مواجه است و تمایل ندارد به مانند گذشته مستقیماً از این تحریم ها عبور کند. این رویکرد چینی ها می تواند ناشی از چند عامل باشد که از جمله آنها، جنگ تجاری آمریکا و چین، انتظار برای اقدام اروپایی ها و نگرانی شرکت های چینی از پیامدهای ارتباط با ایران است.

* جنگ تجاری آمریکا و چین: در شرایطی که چین برای جلوگیری از تشدید این جنگ تجاری، با آمریکا پای میز مذاکره نشسته است، به نظر می رسد فدا کردن روابط تجاری با ایران در راستای جلب نظر دولت ترامپ می تواند برای چین یک گزینه کم هزینه باشد. ظاهراً این بار چینی ها قصد ندارند آشکارا به خواسته های دولت آمریکا در مورد ایران بی توجهی کنند و شاهد چنین مدعایی نیز آن است که «شرکت نفتی سینوپک چین» که قصد دارد 3 میلیارد دلار در میادین نفتی ایران سرمایه گذاری کند، این تصمیم خود را به اطلاع وزارت امور خارجه آمریکا رسانده است.

* انتظار برای اقدام اروپایی ها: همچنین اطلاعات افشاشده از سوی نشریه آمریکایی «نیویورک تایمز» نشان می دهد که لی ککیانگ، نخست وزیر چین در دیداری که در ماه جولای با دونالد توسک، رئیس شورای اروپا داشته، به او اعلام کرده است که چین به صورت یکجانبه برای ایجاد یک ساز و کار مالی جهت تسهیل روابط تجاری با ایران در دوران تحریم اقدام نخواهد کرد، اما حالا که اتحادیه اروپا یک ساز و کار ویژه مالی را برای این منظور طراحی کرده است، شاید چین نیز مایل به همراهی با اروپایی ها باشد.

* نگرانی شرکت های چینی از ارتباط با ایران: در یک دهه اخیر برخی شرکت های بزرگ چینی به جایگاه بالایی در بازارهای جهانی دست پیدا کرده اند و اکنون این شرکت ها نگرانند که مبادا ارتباط با ایران موجب مخاطره و به خطر افتادن این جایگاه جهانی شود. به گفته مدیر یکی از شرکت های صنعتی ایران که روابط تجاری گسترده ای با چینی ها دارد، تأمین کنندگان بزرگ چینی نمی خواهند نام شان در بین شرکت های فعال در بازار ایران باشد، زیرا می دانند که آمریکا به شدت پیگیر این قضیه است و گاهی یک یا چند شرکت شناخته شده را مجازات می کند تا رعب و وحشت را بر سایر شرکت ها مستولی سازد.

ارتباط با نویسنده: [email protected]