چگونه مشکلات سیاست خارجی را کاهش دهیم؟

طبق مستندات تاریخی طی ۱۷۰ سال گذشته، انگلستان، روسیه و آمریکا، وقت و انرژی قابل توجهی از ایران گرفته اند. در این دوره، کشور سال های محدودی در آرامش و ثبات سپری کرده است. به نوعی می توان گفت ۱۷۰ سال است ایران با سه قدرت جهانی درگیر بوده است.

بلافاصله این کنجکاوی را مطرح می کنیم: آیا یک قدرت میان پایه می تواند با یک قدرت جهانی به روابطی معقول برسد؟ تاریخ به وضوح معرف این واقعیت است که ایران بارها و بارها طی ۱۷۰ سال پیش به دلیل نیاز مالی و مشکلات جدی اقتصادی، یک امتیاز مهم امنیتی و سیاسی به یک قدرت جهانی داده است.

آیا می توان تصور کرد که ایران بتواند به نوعی یک استراتژی طراحی کند و سیاست خارجی خود را با قدرت های هم پایه و هم سطح خود تنظیم کند و از قدرت های بزرگ فاصله بگیرد؟ آیا می توان به گونه ای محاسبه کرد تا سیاست خارجی از مدار حساسیت های قدرت های بزرگ رها شود تا انرژی خود را صرف توسعه کند و از راهبرد بقا به سوی راهبرد رشد حرکت کند؟

آمریکا به 100 کشور اسلحه می فروشد و ۳۳ درصد کل تسلیحات جهان را می فروشد ضمن اینکه ۴۷ درصد فروش اسلحه آمریکا فقط به کشورهای خاورمیانه است. آمریکا و چین از نظام بین الملل فعلی به خوبی برای اقتصاد خود استفاده می کنند. همه کشور ها از ریز و درشت در پی راهبردی هستند تا درآمد  های ملی و مزیت های نسبی خود را دائماً گسترش دهند. ایران کجای این روند مسلط جهانی است؟

کنفرانس اخیر امنیتی مونیخ، چرخش های جدیدی را در قبال ایران نشان می دهد. عربستان، اسراییل و ترکیه هر آنچه خواستند علیه ایران روا داشتند. اگر همکاری فعلی نظامی و دیپلماتیک عربستان و اسراییل از حالت توافقی به مرحله حقوقی و رسمی تبدیل شود، محیط امنیتی و سیاست خارجی ایران با واقعه مهمی روبه رو می شود.

به نظر می رسد انرژی اصلی تقابل با ایران هم اکنون از ناحیه خود منطقه است و آمریکا مکان تنظیم، تصمیم و چتر عملیاتی این تقابل است. اگر واکنش ایران در کنفرانس مونیخ را تحلیل محتوا کنیم، حکایت از پدیده ای می کند که در علم روابط بین الملل به آن «قربانی شدن» (Victimization) می گویند.

ما از آن جمع سیاسی و امنیتی درخواست کردیم که با ما مهربان باشید. به ما احترام بگذارید. لطفاً دیگر تحریم نکنید. ما اهل دیالوگ هستیم. روش های حل اختلاف باید دیپلماتیک باشند. ما همیشه از خود دفاع خواهیم کرد.

ضمناً ۲۷۸ سال است به کشور دیگری حمله نکرده ایم. این ادبیات آمیخته با مهر و محبت و اخلاق حتی در سیاست داخلی کشورها مانع از اقدامات مخالفان نمی شود، چه برسد در محیط سنگلاخ سیاست جهانی. درست یا غلط، تصویری که در جهان از ایران وجود دارد، تصویر سخت افزاری است و نه نرم افزاری. جالب اینکه حتی ترکیه که بسیار از روابط دوجانبه اقتصادی بهره برده، تصویری سخت افزاری از ایران دارد که در کنفرانس مونیخ از خود بروز داد.

برخلاف کسانی که مشکل را در افراد یا دولت ها جست وجو می کنند، این نویسنده گره اصلی را در فکر و اندیشه می داند: تا زمانی که ما امنیت ملی و توسعه اقتصادی را از یک جنس و مقوله ندانیم و این دو اصل حکمرانی را بر یک ریل واحد قرار ندهیم، در هاله ای از سختی ها بلکه بحران ها، بنیه های عظیم انسانی و طبیعی خود را هدر خواهیم داد. کانون نظری استراتژی منطقه ای ضد ایرانی بر پایۀ ضعیف نگه داشتن کشور استوار است.

چالش های ما در ارتباط با افراد و جریان ها نیست بلکه در اندیشه ها و رهیافت هاست. فهم غیراقتصادی ما از نظام بین الملل باعث شده  است به ادبیات عدالت محور، مهر محور و احترام محور با قدرت های منطقه ای و بین المللی متوسل شویم و از آنها خواهش کنیم با ما درست رفتار کنند و احترام بگذارند. 

اگر نمای بیرونی ما قدرت نرم باشد، حجم ۲/۵ تریلیون دلاری ثروت کشور های عربی حداقل در بخشی از آن از ظرفیت های برون سپاری ایران می تواند استفاده کند. لزومی ندارد مانند یک قربانی و مظلوم در محافل بین المللی صحبت کنیم بلکه باید نظام داخلی را غنی سازیم. تقریباً تمامی شرکت هایی که طی سال گذشته از ایران بازدید کرده اند متفق القولند که سیستم اداری، حقوقی، مالی، بانکی، قانونی، عمرانی ایران برای رشد و توسعه اقتصادی محتاج به روز شدن است.

به طور حیرت انگیزی شناخت ما از نظام بین الملل قدیمی است. قدرت کشورها عمدتاً در داخل آنهاست. چین با قدرت اقتصادی خود و ارسال علائم مختلف دیپلماتیک طی دو هفته، دولت جدید آمریکا را مجبور کرد به سیاست دیرینه «چین واحد» برگردد.

چینی ها نگفتند لطفاً به ما احترام بگذارید و درست رفتار کنید؛ گفتند اگر سیاست چین واحد را اتخاذ نکنید، هیچ انتظاری برای تعدیل در مذاکرات محتمل تجاری نداشته باشید. انگلستان عضو حدود ۷۰۰ معاهده و سازمان منطقه ای و بین المللی است ولی در عین حال از لابه لای این حجم از تعهدات در لایه های عظیم اقتصادی جهانی، منافع خود را حفظ کرده  است و بالاترین نرخ رشد اقتصادی اروپا را دارد. نیاز داریم از سیاست خارجی تدافعی به سیاست خارجی اقتصادی منتقل شویم.