چشم‌انداز همکاری‌های گازی کشورهای حوزه خزر

بیش از 70درصد از ذخایر گاز جهان در اختیار ایران و همسایگان این کشور نظیر روسیه، ترکمنستان و قطر است. رقابت شدید میان این همسایگان سبب شده تا پروژه‌های قطعی در زمینه تعامل با سایر کشورها در حوزه صنعت گاز محقق نشده و همکاری در پروژه‌های صادرات گاز با استقبال از سوی آنها روبه‌رو نشود. موقعیت جغرافیایی ایران جایگاه ویژه‌ای را در میان این کشورها فراهم کرده است، همسایگان شمالی و جنوبی این کشور ذخایر گاز قابل توجهی دارند حال آنکه همسایگان غربی و شرقی به گاز و برق نیازمندند‌.

مجموع این شرایط امکال تبدیل ایران به مرکزی برای صادرات گاز و برق در منطقه را فراهم می‌کند، اگرچه تاکنون در عمل ایران فقط توانسته حجم محدودی گاز و الکتریسیته صادر کند. در حال حاضر و باتوجه به وجود بازارهای مشترک گاز در منطقه به نظر می‌رسد به‌زودی شاهد رقابت نفس‌گیر کشورهای منطقه جهت کسب سهم بیشتری از بازارهای گاز در آینده خواهیم بود‌. در این بین البته انتخاب‌هایی نیز برای همکاری در حوزه صنعت گاز و صادرات این محصول به بازار وجود دارد‌. 

حوزه خزر

پنج کشور ساحلی حوزه خزر حجمی معادل 85 تریلیون مترمکعب گاز یا به بیان دیگر رقمی در حدود 45 درصد از ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند‌.

نگاهی به صنعت گاز کشورهای ساحلی حوزه دریای خزر

در راستای رقابت جهت تصاحب سهم بیشتر از بازار و خارج کردن رقبا از میدان، روسیه حجم صادرات گاز آذربایجان به این کشور را به میزان یک میلیارد و 100میلیون مترمکعب در سال 2014 میلادی کاهش داده‌، همچنین روس‌ها در نظر دارند تا حجم گاز وارداتی از ترکمنستان را از 10 میلیارد مترمکعب در سال 2014 به 4 میلیارد مترمکعب کاهش دهند‌. گفتنی است صادرات گاز ترکمنستان به ایران در سال گذشته میلادی عدد 5/7 میلیارد مترمکعب را نشان می‌دهد در‌حالی‌که این میزان می‌تواند طبق توافقات موجود 14 میلیارد مترمکعب در سال باشد‌. بنابراین کشورهای ساحلی حوزه خزر جهت تامین امنیت انرژی خود هیچ راهی جز دستیابی به بازار انرژی اروپا و چین نخواهند داشت.

توجه به بازارهای شرقی و غربی

هیچ‌کدام از کشورهای ساحلی حوزه دریای خزر به‌استثنای روسیه به بازار گاز اروپا به‌عنوان بازاری در دسترس نمی‌نگرند‌. ترکمنستان همچنان به مشارکت در صادرات گاز از طریق خط لوله ترنس کاسپین به دیده تردید نگریسته و مایل است بیشتر روی بازارهای شرقی تمرکز کند‌. نکته حائز اهمیت دیگر در این زمینه مخالفت شدید ایران و روسیه برای صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق جمهوری آذربایجان و خط لوله ترنس کاسپین است چراکه تحقق این پروژه را برخلاف منافع ملی خود در حوزه صادرات گاز تلقی می‌کنند‌.

مخالفت ایران و روسیه با صادرات گاز ترکمنستان به اروپا این کشور را از تلاش برای صادرات گاز خود باز نداشته است و در ادامه تلاش‌های عشق‌آباد برای تصاحب بخش بیشتری از بازار، ترکمنستان قصد دارد تا حجم صادرات گاز طبیعی خود را به 230 میلیارد مترمکعب تا سال 2030 میلادی برساند‌. ایران به‌عنوان دومین دارنده ذخایر گاز در جهان نیز تلاش می‌کند تا از رقابت ایجاد شده در منطقه عقب نماند و قصد دارد تا حجم صادرات گاز خود تا سال 2018 میلادی را به 380 میلیارد مترمکعب افزایش دهد، این در حالی است که حجم صادرات گاز این کشور تا سال 2022 میلادی به 80 میلیارد مترمکعب خواهد رسید‌. ایران در حال حاضر براساس یادداشت تفاهمی که پیش‌تر امضا کرده است موظف به صادرات 52 میلیارد مترمکعب گاز به کشورهای عراق، عمان، پاکستان و ترکیه است و میزان صادرات گاز ایران به ترکیه به‌تنهایی 10 میلیارد مترمکعب است. در این میان آذربایجان نیز به‌شدت برنامه صادرات 16 میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه و اروپا را از طریق میدان گازی شاه دنیز 2 پیگیری کرده و قصد دارد تا سال 2020 میلادی به هدف خود در این زمینه دست یابد بنابراین ایران و روسیه نقش اصلی‌ترین رقبای باکو در این زمینه را ایفا خواهند کرد‌.

گزینه تبدیل گاز به برق

رقابت شدید و سخت میان کشورهای منطقه جهت کسب سهم بیشتر از بازارهای جهانی اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد‌. در این میان و در جهت استفاده بهتر از ظرفیت‌های موجود در میان کشورهایی که از ذخایر گاز برخوردارند تبدیل گاز به برق و صادرات آن مورد توجه ایران و همسایه‌های شمالی آن قرار گرفت اما این گزینه بعدا به حال خود رها شد و تصمیمی در مورد آن اتخاذ نشده است‌.

در ارتباط با صادرات برق، ایران در سال گذشته میلادی رقمی معادل 3 هزار و 718 میلیون کیلوات‌ساعت برق وارد کرده که 67 درصد از این میزان از طریق ترکمنستان تامین شده است‌. لازم به ذکر است که در ماه دسامبر سال 2008 میلادی اعضای سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو شامل کشورهای ایران، پاکستان، افغانستان، آذربایجان و ترکیه موافقت کردند تا در زمینه تبدیل بخشی از گاز خود به نیروی برق به گفت‌وگو بپردازند‌. گفتنی است که این موافقتنامه بخشی از یک پروژه بزرگ‌تر به منظور ایجاد یک شبکه تولید الکتریسیته جهت صادرات برق به عراق، سوریه و اروپا به شمار می‌رفت ولی اندکی بعد این پروژه به دست فراموشی سپرده شد‌. در این زمینه هم‌اکنون ایران و ترکمنستان هرکدام به‌صورت جداگانه مشغول کار روی افزایش ظرفیت تولید نیروی برق خود هستند.

میزان صادرات برق ایران، دیگر کشور فعال در حوزه تولید و صادرات الکتریسیته در منطقه سالانه 12 میلیارد کیلووات‌ساعت تخمین زده می‌شود و این کشور هم‌اکنون طبق برنامه‌ای که اعلام کرده است قصد دارد تا با اختصاص 6 میلیارد مترمکعب از منابع گازی خود به تولید برق، 5 هزار مگاوات دیگر به میزان الکتریسیته صادراتی خود تا سال 2018 میلادی بیفزاید‌. شایان توجه است که ایران هم‌اکنون بیش از 70 هزار مگاوات معادل 263 میلیارد کیلووات‌ساعت برق تولید می‌کند و این در حالی است که صادرات برق جمهوری آذربایجان یکی دیگر از رقبای منطقه‌ای ایران در حوزه صادرات انرژی، در حال حاضر رقمی بیش از 2 میلیارد کیلووات ساعت است. با توجه به نکات مطرح شده و از آنجایی که عراق و ترکیه به ترتیب 68 و 20 درصد از برق صادراتی ایران را خریداری می‌کنند چشم‌انداز ایده راه‌اندازی یک شبکه صادرات برق به منظور صادرات برق جمهوری آذربایجان به ترکیه و عراق از طریق ایران بسیار امیدوار‌کننده به نظر می‌رسد‌.

از سوی دیگر افغانستان و پاکستان همسایگان شرقی ایران حجمی معادل 10 درصد صادرات برق ایران را به خود اختصاص داده‌اند‌. بنابراین به نظر می‌رسد ترکمنستان قادر خواهد بود تا به وسیله ایران سهم بیشتری از بازار را در این منطقه به خود اختصاص دهد‌. عشق آباد هم‌اکنون حجمی معادل 250 مگاوات برق به افغانستان صادر می‌کند‌.