سکه‌ های ماشینی از کی و چگونه / پشت و روی سکه‌ های ناصری

سکه و تولید آن به‌صورت چکشی و ماشینی انجام شده است. چکشی‌ها مربوط به دوران باستان و تا قبل از دوران ناصرالدین شاه است. نخستین سکه ماشینی ایران توسط موسیو داوس طراحی و در سال 1281 قمری یعنی 1243 خورشیدی و در پاریس ضرب شده است که به سرمشق سکه‌های ماشینی ایران هم تبدیل شد. هر چند سکه‌های داوس در چرخه اقتصادی کشور قرار نگرفتند و تنها در حد نمونه باقی ماندند. 

اهمیت پول در دادوستدهای تجاری موجب شد تا ماشین‌ها و دستگاه های ضرب سکه وارد ایران شوند. نخستین سکه‌های ماشینی در ایران در سال 1293‌هـ ق معادل 1254 خورشیدی ضرب شدند. این سکه‌ها با راه‌اندازی ضرابخانه ماشینی تهران در سال 1293 هـ. ق توسط فردی به نام فرانز پشان اتریشی به‌صورت آزمایشی ضرب شد.

او در ضرب این سکه‌ها از قالب‌های اولیه سال 1281 هـ  ق (طراحی شده توسط داوس) استفاده کرد. به همین دلیل سکه‌های ضرب شده پشان از سکه‌های ضرب شده داوس قابل تشخیص نیست. اما دو سکه 50 و 500 دیناری 1293 وجود دارد که پشان در اواخر همان سال طراحی و ضرب کرد. این دو سکه را می‌توان به‌عنوان نخستین سکه‌های ماشینی ایران دانست که در ایران ضرب شده است. 

ارورهای فراوان بر سکه‌های دوران قاجار

به دلیل اشکالات فراوان در زمان ضرب سکه و بی‌دقتی‌های زیاد، ارورهای فراوانی روی سکه‌های این دوران ایجاد شده است. البته در حوزه مجموعه‌داری سکه ارور نقش تعیین‌کننده در قیمت نهایی سکه ندارد اما هستند کسانی که به ارورباز در این زمینه معروف شده‌اند و لذت زیادی از ارورهایی می‌برند که روی سکه هایشان وجود دارد. دلیل این امر هم این است که ارور موجب می‌شود که سکه آنها خاص باشد و هر کسی آن را نداشته باشد. 

قیمت‌گذاری سکه ها

قیمت‌گذاری سکه‌ها براساس جنس سکه، کیفیت سکه و کمیت سکه (منظور از کمیت، فراوانی یا کمبود سکه است) صورت می‌گیرد. البته بعضی از سکه‌ها اینقدر نایاب هستند که حتی کهنه‌ترین آنها هم ارزشمند است. بنابراین نو بودن بیشتر در مورد سکه‌های دهه‌های اخیر صدق می‌کند. البته ناگفته نماند که وقتی سکه‌ای کمتر یافت می‌شود و افراد بیشتری مایل به داشتن آن در مجموعه خود هستند، به خودی خود قیمت این سکه به میزان درجه کمیت آن افزایش می‌یابد. همین امر مهم‌ترین دلیل برای ضرب سکه‌های تقلبی است تا با قیمت بالا به فروش برسند. 

سکه‌های دوران ناصرالدین شاه قاجار

در دوران ناصرالدین شاه، سکه‌هایی با ارزش‌ها، تصاویر، وزن و جنس‌های مختلف ضرب شده است. ارزش مالی این سکه‌ها از 12دینار در سال 1301 تا پنج قران در سال 1311 متنوع است. 12دیناری یادشده، دارای ارورهایی هم هست. از ارور در تاریخ گرفته تا ارور بدون تاریخ بودن. 12دیناری هم وجود دارد با اروری که الف در کلمه رایج حذف شده است. عبارت «رایج ایران» روی سکه درج می‌شده است. این سکه بسیار کمیاب است. 25دیناری دیگر سکه دوران ناصرالدین شاه است. 

سال 1281 سال ضرب نمونه این سکه نایاب است. 25دیناری از سال 1294 تا 1300 متوالی ضرب شده است و در سال 1303 هم ضرب داشته است. ارور در تاریخ، بالابودن صفر تاریخ، تاریخ چرخنده، گرفتگی قالب و ضرب خارج از مرکز از جمله ارورهای این سکه‌ها محسوب می‌شود. 50دینار دیگر سکه دوره ناصری است که بین سال‌های 1297 تا 1330 ضرب شده است. 

یک‌شاهی دوره ناصری معادل 50دینار است که در سال 1305 ضرب شده است. این سکه از جمله سکه‌های نایاب دوران قاجار به شمار می‌رود. براساس شواهد این سکه تا اواخر دوران قاجار رواج داشته است. تیراژ کم ضرب، نرمی فلز و طولانی بودن دوره رایج باعث شده است که این سکه با کیفیت بالا به ندرت یافت شود. جالب است که در این دوران هم سورشارژ به چشم می‌خورد که مربوط به سورشارژ 50دیناری روی یک‌شاهی است. از نظر کمیت یک‌شاهی‌ها بین کمیاب تا بسیار نایاب در نوسان است. صددینار یا همان صنار مصطلح آن زمان بین سال‌های 1296 تا 1313 ضرب شده است. وزن و قطر این سکه‌ها متغیر است و کیفیت ضرب‌شان هم ضعیف است. ارور در تاریخ رایج‌ترین ارور این 100دیناری‌هاست. از نظر کمیت بین بسیار کمیاب تا نایاب قرار دارند. 100دیناری با طرح متفاوت و بدون تاریخ نایاب است. 

دوشاهی یا 100دیناری

دوشاهی یا 100دینار تنها در سال 1305 ضرب شده و نایاب است. سکه سورشارژی دیگر مربوط به سورشارژ 100دیناری روی دوشاهی است. 200دینار با ضرب در سال‌های 1300 و 1301 دیگر سکه دوران ناصری است. روی این سکه رایج مملکت، ستاره، مبلغ، تاریخ و حرف B به چشم می‌خورد. حرف B مخفف نام ضرابخانه‌ای است که قالب در آنجا طراحی شده است.

این سکه هم از جمله سکه‌های نایاب این دوره است. شاهی سفید که جنس نقره دارد و معادل 150دینار است بین سال‌های 1296 تا 1313 ضرب شده است. روی این سکه عبارت السلطان ناصرالدین شاه قاجار، طهران و برگ زیتون به چشم می‌خورد. برگ زیتون و بلوط، تاج، شیر و خورشید، مبلغ و تاریخ هم تصاویر و عبارت‌های پشت سکه را تشکیل می‌دهند. ربعی، دیگر سکه دوره ناصری است و بین سال‌های 1296 تا 1313 به جز 1304 ضرب شده است. این سکه بین کمیاب تا بسیار کم از نظر کمیتی قرار دارد. شاهی صاحب الزمان معادل 150دینار که در سال 1299 ضرب شده است و عبارت یا صاحب الزمان علیه السلام را بر خود دارد. جنس این سکه نقره است. این سکه به مناسبت نیمه شعبان آن زمان ضرب شد. 

صاحبقران های ناصری

500دینار بدون تاریخ صاحبقران بین سال‌های 1293 تا 1313 با جنس نقره ضرب شده است، 500دینار سفر فرنگ نیز در سال 1307 به مناسبت بازگشت شاه از فرنگ ضرب شده است. معمولا این سکه یک تاریخ بیشتر ندارد. البته تعداد کمی از این سکه با قالب پشت سکه 1306 ضرب شده است که نایاب است. 10شاهی معادل 500دینار در سال‌های 1310 تا 1311 با جنس نقره ضرب شده و نوشته السلطان صاحبقران ناصرالدین شاه را روی خود دارد و نایاب و بسیار کمیاب است.

ارورهایی چون تاریخ بالا و پایین و انعکاس خورشید روی سکه به چشم می‌خورد. تعداد اندکی از این سکه به اشتباه با سر سکه 500دیناری ضرب شده‌اند. این اتفاق تنها در سال 1310 رخ داده است. یک هزار دینار با جنس نقره بین سال‌های 1294 تا 1298 ضرب شده است. این سکه توسط داوس طراحی و به‌صورت اندک ضرب شد. این قالب‌ها به همراه ماشین‌آلات ضرب از فرانسه به ایران آورده شد. فرانز پشان در سال 1293 با راه‌اندازی ضرابخانه و با استفاده از این قالب‌ها تعدادی سکه مسی به طور آزمایشی ضرب کرد. مخفف نام او به‌صورت FP در پشت سکه حک شده است.

این حروف تنها در سال‌های 1294 و 1295 دیده می‌شوند. ارورهای مکرر روی تاریخ و مبلغ، چرخش 180درجه، سورشارژ تاریخ، تاریخ دوبله، تاریخ ضخیم و چرخش 170درجه روی یک هزار دیناری‌ها به چشم می‌خورد.

یک هزار دیناری صاحبقران نقره‌ای، دو‌هزار دیناری، دوهزار دیناری صاحبقران، دو قران معادل دوهزار دینار، دو هزار دینار ذوالقرنین که تنها در سال 1313 ضرب شده و دو تاریخ آن بسیار نایاب است، پنج هزار دینار نقره، پنج قران معادل پنج هزار دینار که در سال 1311 ضرب شده و نایاب‌ترین سکه ماشینی دوره قاجار است، از دیگر سکه‌های ضرب شده در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار به‌شمار می‌روند. بنابر آماری که به دست آمد در زمان ناصرالدین شاه به دلیل طولانی بودن دوران حکومتش جمعا 19سکه متفاوت، 308 بار ضرب شده است. 

جنس، تصاویر و خطوط سکه های دوره ناصری

روی سکه‌های دوران قاجار تصاویری چون برگ زیتون و بلوط، تاج و نوشته‌هایی چون رایج مملکت، مبلغ، صاحب الزمان، سلطان ناصرالدین شاه قاجار، حرف اختصاری نام ضرابخانه و ضراب، طهران و خطوط دیگری به چشم می‌خورد. پشت سکه هم برگ زیتون و بلوط، تاج و خورشید دیده می‌شود. جنس سکه‌ها بین مس تا طلا متغیر است. سکه‌های مسی مربوط به دوران ناصری است و دیگر شاهان قاجار سکه مسی ندارند.