سرانگشتانی در جادوی رنگ و خط

طرح، نقش، رنگ و گره؛ حاصلش می‌شود فرش. فرش دستباف محصول مشترک چندین هنر و هنرمند است اما آنقدر که به خود فرش توجه شده است، به طرح فرش کمتر پرداخته شده و اگر هم اظهارنظری در مورد طرح و نقش و خالق این طرح و نقش قالی ایرانی عنوان شده خیلی به چشم نیامده.آگاهی ما در مورد خود فرش هم خیلی کامل و جامع نیست، چه برسد به طرح و طراح آن. اما ما -یعنی ایرانیان- تا چه‌ حد با این مقوله آشنایی داریم و چقدر از طرح و طراحی می‌دانیم؟ ارزش فرش و طرح و نقش آن در قالی ایرانی در گفته «سینگرسارجنت» نقاش آمریکایی به خوبی پیداست: «تمام نقاشی‌های دوره رنسانس ارزش یک تخته قالی ایرانی را ندارند!» برای بررسی بیشتر این موضوع، گفت‌وگویی داشتیم با آقای غلامحسین محمودی، استاد و طراح باسابقه فرش دستباف که در منزلش میزبان ما بود.

حوالی مرکز شهر، دنبال نشانی می‌گردم. مسیر سرراست است و بدون کمترین معطلی پیدا می‌کنم. جلوی در ورودی، هنوز نمی‌دانم که وارد چه فضایی از هنر می‌شوم. بعد از ورود و سلام و احوالپرسی، با چای و تنقلات پذیرایی‌ام می‌کند. بسیار خونگرم است و خوش صحبت و مستمع را که من باشم، حسابی سر شوق می‌آورد.اینجا منزل آقای محمودی، طراح فرش و دارای نشان درجه یک هنری است. قرار است مصاحبه را در همین جا انجام بدهیم. خانه‌ای به سبک سنتی و با جلوه هنری و انبوه کاغذهای لوله شده کوتاه و بلند که بعدا می‌بینم طرح‌های کار شده قالی است. آقای محمودی متولد 1338 در کاشان است و از ابتدای جوانی با فرش مانوس بوده و از پیشکسوتان این حوزه به‌حساب می‌آید.

از 13-12‌سالگی در بازار فرش کاشان فعال بودم، یعنی سال 1350. از موقعی که تحصیل می‌کردم کار هم می‌کردم. مرحوم پدرم همیشه می‌گفت همراه با درس خواندن، کار و پیشه‌ای هم یاد بگیر! پسرعمویی داشتم که مرا به بازار آورد. کم‌کم با فوت و فن کار و فرش آشنا شدم. رفته‌رفته کارم توسعه پیدا کرد و مستقل شدم و خودم به‌اصطلاح کارگاه بازکردم. بعد از سربازی به خاطر آشنایی و تخصصم در حوزه فرش به استخدام شرکت سهامی فرش ایران درآمدم. این را هم بگویم که در دوران سربازی، در خود پادگان کار می‌کردم.

فرمانده پادگان می‌گفت: کجا می‌خواهی بروی؟ همین جا بمان و کار کن! خلاصه هیچ وقت از کار، تحقیق و مطالعه غافل نبودم. کار طراحی را هم با زحمت زیاد یاد گرفتم. قدیم کار یاد گرفتن خیلی سخت بود. مثل الان دانشگاه و کارگاه و... نبود. سیستم استاد و شاگردی بود و بستگی به خود فرد داشت که چطور یاد بگیرد، زرنگ و زیرک باشد و به‌اصطلاح کار را بقاپد. این روش در مورد من و افرادی مثل من صادق بود. چون قدیمی‌ها سخت یاد می‌دادند هرچند خیلی خوب یاد می‌دادند.15-14سال در قسمت رنگ‌آمیزی بودم.10سال در واحد طراحی و هشت‌سال هم مدیر قسمت طرح و رنگ شرکت ملی فرش ایران بودم. در سال 1390 مفتخر به دریافت نشان درجه یک هنری (معادل دکترا) شدم و سرانجام در سال 1393 پس از 30سال خدمت، بازنشسته شدم.

گروه‌ها و طرح‌های اصلی

فرش ایرانی حاصل کار 19گروه و حرفه اصلی است. همین‌طور طرح‌ها و نقشه‌ها هم به 19طرح اصلی تقسیم می‌شوند. هر کدام از این حرفه‌ها به زیرمجموعه‌های زیادی دسته‌بندی می‌شوند. شناخت الیاف که مربوط است به نوع پشم، پنبه و ابریشم، حلاجی، ریسندگی، رنگرزی، طراحی، نقشه‌‌کشی، چله‌کشی، ساخت ابزار، خریدوفروش ابزار کار، بافندگی، بازرسی فنی (مربوط به ناظران فرش)، روگیری و عملیات شور، مدیریت فروش، صادرات، حمل‌و‌نقل، کارهای مربوط به موزه، مرمت و احیای فرش‌های آسیب دیده، ارزشیابی (تعیین دستمزد بافنده براساس عرف منطقه)، امور اداری-مالی و حسابداری و... همه کارهایی هستند که برای تولید یک تخته فرش انجام می‌شود. در واقع بین 10 تا 12میلیون نفر به طور مستقیم و غیرمستقیم از راه فرش ارتزاق می‌کنند و در این صنف مشغول فعالیت هستند. اگر شرایط کار بهتر شود و ارتباطات‌مان با جهان بیشتر شود، تعداد شاغلان بالاتر هم می‌رود. در این میان نقش طراحان هم برجسته‌تر می‌شود و راهی برای درآمدزایی بیشتر به‌دست می‌آورند.

اما طراحی چیست؟

طراحی چند مرحله دارد: فکر و ایده، اتود، اجرای نهایی، کپی‌برداری و رنگ‌بندی. البته بعد از کپی‌برداری، طرح مادر در مرکز ملی فرش ثبت و ضبط و نگهداری می‌شود.

طراح فرش اثرش را کجا می‌فروشد؟

عمده خریدار طرح فرش، کارگاه‌ها و مراکز تولید فرش هستند که طراح می‌تواند طرحش را به آنها بفروشد. البته ممکن است مشتری به طراح سفارش کار بدهد و نقشه خاصی را بخواهد که البته این مورد کمتر اتفاق می‌افتد.

استخدام

فارغ‌التحصیلان و فعالان این حوزه می‌توانند در مراکز و ارگان‌هایی که به طور تخصصی به این کار ورود می‌کنند، مشغول شوند یا به‌طور آزاد وارد بازار این صنف بشوند. هرچند اوضاع اشتغال خیلی مناسب نیست.

سلیقه مردم

بیشتر مراجعان ما داخلی هستند. مشتری خارجی هم داشتیم البته به خاطر برخی مسائل سیاسی و تحریم‌ها، مخاطبان و مشتریان ما در خارج کمتر شده‌اند. این را هم اضافه کنم که کشورهای عربی هم از مشتریان و سفارش‌دهنده‌های خوب ما محسوب می‌شوند. چون تنوع طرح و رنگ و نقشه در ایران بسیار زیاد است، برای هر سلیقه‌ای طرح و نقشه‌ای وجود دارد و از این بابت نگرانی نداریم. برای طرح‌های موجود با حفظ اصالت نوآوری‌های خوبی هم اجرا شده و به مرحله بافت رسیده است.

آموزش

در حال حاضر، رشته فرش در دانشگاه‌های مختلفی تدریس می‌شود. متقاضی این رشته هم به نسبت خوب است. دانشجوی رشته فرش بعد از گذراندن دوره عمومی، وارد دوره تخصصی می‌شود. در اینجا براساس علاقه خودش، به یکی از گروه‌ها می‌رود. الان 80درصد ورودی‌های این رشته‌ها خانم‌ها هستند و 20درصد آقایان. من الان در دانشگاه پیام نور و دانشگاه کاشان تدریس می‌کنم.

خانواده

خانواده آقای محمودی همه هنری هستند و یک خانواده کاملا هنرمند را تشکیل داده‌‌اند. همسر آقای محمودی در ابتدا نقاش بوده و بعدها به طراحی فرش سوق پیدا کرده و آنقدر در کارش تبحر پیدا کرده که تا حالا حدود 600طرح قدیمی را احیا و بازآفرینی کرده است. فرزندان ایشان هم (یک دختر و یک پسر) در رشته‌های موسیقی و نقاشی تحصیل کرده و مشغول فعالیت هنری هستند.

مشتریان خارج از کشور

تا تولید و صادرات نباشد، کار طراحی هم رونقی ندارد. اگر تولید از رکود خارج شود، وضعیت صادرات و بازاریابی هم بهبود پیدا می‌کند. این را هم بگویم که در چند سال اخیر، تولید بی‌رویه و بدون نظارت کافی به این حرفه لطمه زده است. در گذشته صنعت فرش یکی از صنایع مهم و اصلی کشور بوده. اگر بخواهیم مقایسه کنیم حکم بنز را برای آلمان داشته. ما به کل جهان صادرات داشته‌ایم. سفارش‌های مخصوص و اختصاصی از آمریکا داشتیم که معروف بود به فرش باب آمریکا؛ آن موقع مراودات خیلی بیشتر بود و بعد از انقلاب آلمان جای ایالات متحده را گرفت و به مقصد عمده صادرات فرش ایران تبدیل شد.

نخستین و بهترین طرح

نخستین طرحی که کار کردم سال 80 بود که یک طرح عشایری را به یک طرح کلاسیک تبدیل کردم. اما در مورد بهترین طرح نمی‌توان گفت کدام‌شان بهتر است. هر کسی سلیقه‌ای دارد و همه طرح‌ها هم با هم فرق دارند. اما در هر صورت بد و خوب نداریم، هر گلی عطری دا‌رد!

طول دوران کار طراح چقدر است؟

بستگی به خود طراح دارد که چقدر می‌تواند کار و فعالیت داشته باشد. توان جسمی، استعداد، خلاقیت، صبر و حوصله در این زمینه دخیل هستند.

سنتی و ماشینی

طرح‌های فرش ماشینی مثل فرش دستباف است و فرق زیادی ندارد. برای فرش ماشینی از همان طرح‌ها و نقشه‌های سنتی با کمی تلفیق و تغییر استفاده می‌شود.

بزرگ و بزرگ‌تر!

در سال 1385 سفارشی به شرکت ملی فرش داده شد که پروژه عظیم و سنگینی بود. فرشی به مساحت 6هزار متر مربع! طراحی این فرش 15ماه طول کشید و عملیات اجرایی آن هم 18ماه. من سرپرست قسمت فنی به همراه یک گروه 12 نفری بودم که به طور شبانه‌روزی مشغول بودیم تا کار را جلو ببریم. این فرش در نوع خودش بزرگ‌ترین بود. در سال 1375 هم یک فرش از کشور عمان به شرکت سفارش داده شده بود که 5هزار مترمربع مساحت داشت. در آن پروژه هم مسئول قسمت رنگ بودم.

عایدی!

یک طراح اگر به کارش مسلط باشد و خوب هم کار کند، خلاقیت داشته باشد و دنبال یادگیری مسائل جدید برود، می‌تواند ماهانه بین 4 تا 5میلیون تومان هم درآمد کسب کند. البته اگر همه چیز مساعد باشد!

برای فردا

قصد دارم در آینده‌ای نزدیک، اگر شرایطش مهیا بشود خودم یک آموزشگاه مخصوص طراحی فرش دایر کنم تا بتوانم تجربیاتم را به نسل جوان و علاقه‌مندان این رشته منتقل کنم. امیدوارم بتوانم این کار را به سر منزل مقصود برسانم.

اسکار هم داریم

نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های زیادی برگزار می‌شوند که به آثار برگزیده و منتخب جایزه می‌دهند. منتها فقط تولیدکننده مورد توجه قرار می‌گیرد و نقاش و طراح و سایرعوامل در حاشیه قرار می‌گیرند. یکی از جوایز مهم بین‌المللی که مشابه جایزه اسکار در سینما است و ارزش هنری و تخصصی بالایی دارد، جایزه دموتکس آلمان است. این جشنواره هر سال برگزار می‌شود.