گفت وگوی «فرصت امروز» با نگین احمدی، هنرمند معرق کار / رگه های رنگین طبیعت

نقش و نگار زدن روی چوب و طراحی با چاشنی خلاقیت از مشخصه های هنر معرق کاری است؛ هنری که از گذشته های دور تا به حال نقش ویژه ای در میان افراد داشته و هر روز که گذشته به قدمتش اضافه و بر غنا و زیبایی اش افزوده شده است. معرق از قدیمی ترین هنرهای سنتی ایرانی روی چوب است که اگر با رعایت اصول طراحی و ظرایف نازک کاری تلفیق شود حاصل آن پدیده ای زیبا و جذاب است.

نگین احمدی یکی از خوش ذوق ترین و ماهرترین فعالان حوزه هنرهای چوبی به ویژه معرق کاری از دیار کردستان است که به رغم سن کم در تهیه و اجرای نقوش معرق فعالیت های شایانی انجام داده و در تدارک ارائه فرم های تازه تری از این هنر در آینده ای نزدیک است.

نگین احمدی، متولد 1360 شهرستان سنندج است. 16 سال است که انواع هنرهای چوب (خاتم کاری، منبت، سوخت نگاری، نازک کاری) را تجربه کرده و معرق را به عنوان رشته تخصصی هنری اش برگزیده است. از دوران دبیرستان به طور جدی و حرفه ای وارد این حرفه هنری شده و آثار متنوع و زیبایی را خلق کرده است. وی همچنین لیسانس حسابداری را از دانشگاه کردستان اخذ کرده است. «فرصت امروز» با این هنرمند جوان و باسلیقه به گفت وگو پرداخته است.

سابقه طولانی

معرق در معنای كلام اصولاً هر چیز رگه دار را گویند ولی مفهوم آن در این نوع به خصوص هنر، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است كه از تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب شكل می گیرد.

تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست؛ ولی از تطبیق آن با هنر كاشیكاری، بدون شك رابطه این دو هنر را درمی یابیم. به همین منظور وقتی صحبت از تطابق تاریخی آن به میان می آید به عنوان مقدمه می  توان از آثار متعدد تاریخی در بناهای تاریخی نام برد که با تلفیق و ترکیب معرق با سایر هنرهای دستی و تجسمی، نمونه های چشم نوازی را پدید آورده اند.

بشر از هزاران سال پیش از چوب به واسطه شکل متناسب آن برای ایجاد سرپناه، ساخت قایق و دیگر موارد استفاده می کرده است. بررسی آثار مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد مسیح که در شوش به دست آمده، نشان دهنده این مطلب است که مردمان ایران باستان، نه تنها از چوب برای کلبه سازی خود استفاده می کردند، بلکه در ساخت نردبان و دیگر وسایل زندگی هم از آن بهره می برده اند.

از آنجایی که چوب یکی از مواد نسبتا ناپایدار و کم دوام طبیعت است، آثار ساخته شده از چوب یا در طول زمان یا بر اثر حوادث و عوامل مختلف آسیب دیده و از بین رفته اند یا آنکه هیچ کس به فکر نگهداری و جمع آوری آثار دست ساز چوبی نبوده است. بر این اساس، تقریباً هیچ گونه آثار چوبی شاخصی از دوره های مختلف تاریخی، باقی نمانده است. با این حال محققان و تاریخ  نویسان زمان های متفاوتی را به عنوان مبدا معرق چوب در نظر می گیرند.

بنا به استناد گروهی از پژوهشگران، معرق چوب الهام گرفته شده از معرق کاشی است و گفته شده در زمان افول صنعت کاشی، معرق چوب شروع به رشد کرده است. در معرق کاشی، قطعات کاشی های الوان به شکل تکه تکه توسط چکشی به نام چکی، دورتراشی می شده و از کنارهم قرارگرفتن آنها طرحی واحد به وجود می آمده است.

احمدی در این خصوص می گوید: بنا به اظهارنظر کارشناسان باستان شناسی، قدیمی ترین اثر یافت شده مربوط به هنرهای چوبی که اختصاص به معرق داشته در شهرسوخته کشف شده که یک شانه چوبی بوده است. ولی به طور عام و فراگیر از دوره سلجوقیان در ایران قدیم رواج پیدا کرده و تا به امروز ادامه داشته است.

این هنر بسیار قدیمی و کهن است و به  نظر می رسد خیلی بیشتر از کشفیات یافت شده در بین توده های مردم رواج داشته باشد.چون همه چیز زندگی گذشتگان ما از چوب ساخته می شده؛ خانه چوبی، وسایل و ابزارآلات چوبی و ظرف و ظروف که همگی از چوب ساخته می شده اند.  به مرور زمان اشکال، طرح ها و ظریف کاری ها دستخوش تغییر شده است تا اینکه در سال 1316 استاد امامی و استاد رعنا برای نخستین بار تابلوی معرق را ابداع کردند که آثارشان در موزه ملی ایران موجود است.

شروع کار

احمدی در مورد شیوه کاری و نحوه ورودش به این رشته هنری می گوید: از سنین نوجوانی با کارهای چوبی آشنا بودم، ولی فعالیت اصلی من در زمینه هنرهای چوبی به دوران دبیرستان برمی گردد. سال دوم دبیرستان بودم که دونفر داشتند در مورد معرق باهم صحبت می کردند و من هم صدای شان را می شنیدم. از لابه لای حرف های آن دو نفر، یک علاقه خیلی عجیبی در من به وجود آمد، به طوری که به صورت جدی درصدد یادگیری و دنبال کردن این هنر برآمدم. صحبت ها در مورد نحوه کار معرق، برش و طراحی بود که چگونه انجام می شود. من هم گوش فرا دادم و نخستین جرقه هنری در ذهنم اتفاق افتاد.

در کوتاه ترین زمان ممکن وسایل و ابزار کار را فراهم کردم و به صورت خودجوش شروع به تمرین کردم و بعد از مدتی به آشنایی مختصری رسیدم. به خاطر همان علاقه مندی، این کار را ادامه دادم. نخستین کاری هم که درست کردم یک اسب چوبی بود که هنوز هم آن را نگه  داشته ام. از نظر من چوب زنده است و با زبان بی زبانی با آدم حرف می زند. ضمن اینکه به غیر از معرق هنرهای دیگر هم بلدم؛ چرم کوبی، سوخته کاری، منبت کاری، نازک کاری و ویترای (نقاشی روی شیشه) را هم در خلال این سال ها انجام داده ام. ولی پس از مدتی ترجیح دادم کار چوب را دنبال کنم.

احمدی هنر معرق را اینطور تعریف می کند: هر چوبی که رگه دار باشد و از آن یک تصویر یا نقش پدیدار شود، به آن معرق می گویند. چوب خودش در اصل رگه دار است؛ یعنی چوب ها یک طرح های خاصی دارند که این طرح ها را خودمان در اجرای نقش ها به کار می بریم و دیگر احتیاجی به رنگ کاری و کم و زیاد کردن نیست. اصل کار معرق حالت پازلی دارد که از چوب های رنگی تشکیل می شود و یک شکل واحد و خاصی را به وجود می آورد. ما انواع معرق شامل معرق چوب، معرق شیشه، فلز، خاتم، چرم و... را داریم.

معرق در حالت کلی به دو دسته اصلی و عمده زمینه چوب و زمینه رنگ تقسیم می شود. معرق زمینه چوب به این گونه است که شکلی که درست کرده ایم از چوب های رنگی طبیعی استفاده شده و زمینه اش هم از خود چوب است. فضاهای کاری و حواشی طرح اصلی همه اش با چوب کار می شود.

معرق زمینه رنگ به این صورت است که فضاهای اضافی و حاشیه ای که خارج از نقشه اصلی است را رنگ روغن می زنیم که نوعی پلی استر است. این قبیل رنگ ها از ترکیب سه جزء ماده حاصل می شود که رِزین (چیزی شبیه پلاستیک مایع) به اضافه شتاب دهنده و سفت کننده است. این سه قلم ماده ترکیبی شیمیایی مایع هستند و به نسبت های مخصوصی باهم ترکیب می شوند و در کادر چوب در زمینه کار استفاده می کنیم. این افزودنی های شیمیایی، کار در دست اجرا را براق و شیشه ای مانند می کند. این مواد می تواند رنگ بندی هم داشته باشد.

انواع کار

شیوه های اجرای معرق حالت های مختلفی دارد که معمولا به سه صورت پرداخته می شود. احمدی در این باره بیشتر توضیح می دهد: کار معرق به سه شیوه پیاده می شود؛ معرق مسطح، معرق برجسته و معرق – منبت. در معرق مسطح، کار اجرا در یک سطح کاملا صاف صورت می گیرد. در معرق نقش برجسته تمام طرح و نقشه برجسته است. معرق – منبت هم کاملا پلان به پلان جداگانه از هر دو هنر تاثیر می گیرد و اجزا کاملا روی هم قرار می گیرند.

با همه این تفاسیر، کار معرق با توجه به گوناگونی زیرشاخه هایش در یک مورد همیشه ثابت است؛ ترکیب رنگ ها و جاگذاری چوب براساس رگه ها بسیار مهم و حیاتی است و خیلی زمان می برد، و در عین حال بسیار ظریف و حساس است؛ چون پرسپکتیو و حجم بندی کار را به وسیله رنگ ایجاد می کنیم که از این جهت حائز اهمیت است. مورد دیگر در عملیات اجرا، شیوه و انجام کار به سبک رئال یا مینیاتور است. سبک رئال به خاطر حجم بندی و ترکیب رنگ و داشتن ریزه کاری های بیشتر قوی تر و سخت تر است و کلاس کاری بالاتری هم دارد.

ماده اصلی و همیشگی مورد استفاده در معرق کاری انواع چوب های جنگلی است و بیشتر چوب جنگل های شمال کشور کاربرد دارد. در منطقه ما (کردستان) تنوع چوب های رنگی زیاد است، ولی برای اینکه تنوع طرح و رنگ کامل تر شود، از چوب های شمال استفاده می کنیم.

البته این را هم اضافه کنم که به مرور زمان اشکال، طرح ها و ظریف کاری ها دستخوش تغییر شده است.ممکن است در گذشته از دو سه نوع چوب استفاده می شده است، ولی الان از چوب هایی با تنوع طرح و رنگ بیشتر بهره برداری می شود. وی سپس به نکته جالبی اشاره می کند که جالب است؛ به غیر از چوب، از سنگ، کاشی، فلز، چرم، صدف دریایی، الیاف طبیعی و استخوان حیوانات در کارهای معرق استفاده می شود.

وی در مورد چوب های مورد استفاده اش می گوید: از انواع چوب های رنگی استفاده می کنیم که اصطلاحا خودرنگ می گویند. چوب درختان گردو، کیلکم، آزاد، ارار، سنجد، گلابی، سپیدار، انار، نارنج، زرشک و افرا از ارقام جنگلی مورد نیاز این هنر هستند.

ساخت وساز

خانم احمدی در مورد ساخت و استفاده از این نقوش چوبی می گوید: معرق جدا از تابلوها، بیشتر حالت تزیینی دارد. ضمن اینکه به اینها جنبه کاربردی هم داده ایم. مثلا روی میز ناهارخوری را معرق کار کرده ایم. میز و صندلی را همین طور. جامبلی، عسلی، بوفه، کابینت، میزهای کوچک، دور میز و صحه شطرنج، جعبه زیورآلات، کاردستی، صندوقچه، سینی چای و خیلی از اشیای دیگر. همان طور که گفتم دایره گستردگی این هنر زیاد است و محدودیتی برای کار ندارد.

خانم احمدی درباره فعالیت شغلی در این پیشه هنری می گوید: به این حرفه هنری می توان به عنوان یک شغل کاملا حرفه ای و تخصصی نگاه کرد، چون بسیار کاربردی و همه جانبه است و فعالیت های زیادی را دربر می گیرد؛ اما متاسفانه تعداد شاغلان این هنر – صنعت خیلی کم است. در استان ما، افرادی که فقط کار بازاری و کاربردی انجام می دهند حدود 10 نفر و فعالان هنری چهار پنج نفر بیشتر نیستند. این تعداد معدود نشان دهنده این است که امنیت شغلی در این زمینه وجود ندارد.

اگر همه شرایط مهیا باشد، کاری را که بلد هستیم می توانیم تبدیل به احسن کنیم. یکی مثل من اگر حمایت شوم، می توانم چند نفر دیگر را وارد این این کار کنم که از این طریق درآمد داشته باشند. الان خیلی تحصیلکرده داریم که بدون شغل هستند و همه جا این معضل بیکاری به چشم می خورد. عده ای هنربلد هستند ولی چون بازارش نیست و بازاریابی هم نمی شود به حاشیه رانده می شوند و استعدادشان هرز می رود.

برخی دیگر طالب هنر هستند، جا، مکان و پایگاهش را در دسترس ندارند تا بتوانند آموزش ببینند. فعالیت هایی که می تواند با اندکی توجه و نگاه خریدارانه ارزش افزوده فراوانی ایجاد کند، با فرصت سوزی از دست می رود. صنایع دستی مثل زبان و اصالت یک کشور است که باید به درستی حفظ و پاسداری شود. صنایع دستی اگر صادرات انبوه و مطلوب داشته باشد، آن هم کارهای ایرانی که بسیار قوی، ارزشمند و فاخر است، قطعا ارزآوری و درآمدزایی زیادی به همراه خواهد داشت.

مواد اولیه و اصلی تهیه آثار معرق، انواع چوب های رنگی است. این چوب ها به صورت ورق شده و به ضخامت های سه تا پنج میلی متر به صورت کیلویی خریداری می شود. قیمت چوب از 7، 8 هزار تا 25 هزار تومان در هر کیلو است. حداقل قیمت برای نمونه های معرق از 60- 50 هزار تومان تا 15 میلیون تومان متغیر است. علت قیمت های بالا به خاطر زمان بر بودن و سختی کار است و به مواردی مانند طرح، اندازه، فرم کاری و... بستگی دارد.

احمدی همچنین به وسایل و ابزار کار معرق کاری هم اشاره می کند و درباره هر کدام توضیح مختصری می دهد؛ ابزار اصلی و مهم این هنر میزکار، پیش کار، اره مویی، کمان اره، آچارمشتی، تیزک و جاده لرزان است. پیش کار تکه چوبی است که روی میزکار سوار می شود و کارش نگه داشتن تیغه و چوب است. آچار مشتی وسیله ای است که تیغه ها را با آن تنظیم می کنند. تیزک چاقویی مخصوص است برای جداکردن الگو از چوب و طرح اصلی.

هزینه تهیه ابزارآلات مقدماتی خیلی زیاد نیست و با 100 هزار تومان هم می شود وسایل مقدماتی را جمع کرد و بعد از کسب تجربه مهارت لازم سراغ وسایل دیگر رفت. مثلا کمان اره 5 هزارتومانی و 200 هزار تومانی در بازار موجود است. خرید مجموعه کامل ابزار و ادوات مورد نیاز چیزی بین 2 تا 5/3 میلیون تومان خرج می تراشد. به طور کلی با هزینه ای کمتر از 10 میلیون تومان می توان یک کارگاه کوچک و نقلی برای کارهای ساده راه اندازی کرد.

فعالیت ها

خانم احمدی به فعالیت حرفه ای در این زمینه مشغول است و وقتش را به طور کامل به این هنر اختصاص داده و معتقد است اگر هنرجو باشد به تمامی این فعالیت ها ادامه خواهد داد؛ الان ساخته های ما به بیشتر شهرهای کشور رفته است و حتی به برخی از کشورهای منطقه و اروپا هم راه پیدا کرده است.

وی همچنین در شش نمایشگاه داخلی شرکت کرده و موفق به دریافت مدال و لوح تقدیر شده است. گواهینامه صنعتگری و استادکاری را از سازمان میراث فرهنگی گرفته و 4هزار ساعت سابقه حرفه ای ثبت شده در سازمان فنی و حرفه ای هم دارد.

احمدی دست به ابتکار زده و مدلی از معرق روی چوب را با عنوان برجسته – مسطح ابداع کرده که مختص خودش است.

وی در مورد فعالیت های آتی اش می افزاید: برای سال جاری پروژه ای در دست داریم که آن را برای دریافت نشان ملی آماده می کنیم و همه هم و غم مان را بر آن گذاشته ایم که این اثر ترکیبی از چند هنر و مهارت است که تاکنون در رده ملی دیده نشده است. امیدوارم کار این پروژه به زودی به پایان برسد و پس از ثبت در فهرست آثار ملی و هنری کشور، از آن رونمایی شود.

ارتباط با نویسنده: [email protected]