گفت وگوی «فرصت امروز» با بهرام مسعودی هنرمند منبت کار / رویش نقش و نگار در دل چوب

منبت کاری هنری است که هر اثر خوبی از آن، بیانگر احساس و اندیشه  پدیدآورنده اش است؛ یکی از ظرایف صنایع دستی ایران که مانند دیگر انواع این هنر- صنعت  پرسابقه، تلفیق بدیعی از هنر و حوصله محسوب می شود. هنرمندان این رشته از مواد اولیه ارزان، محصولاتی گرانبها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند.

منبت کاری پیشه ای است که از گذشته های دور در ایران رواج داشته و با وجود کم دوام بودن چوب در برابر عوامل جوی و خطرات محیطی، آثار متنوع و درخور توجهی از درهای کاخ ها، صندوقچه ها، منبرهای مساجد و. . . از روزگاران قدیم به جا مانده است. منبت کاری، حرفه ای است که از مواد اولیه ارزان، آثاری گرانبها تولید می شود. منبت کاری، مشتمل بر حکاکی و کنده کاری روی چوب براساس نقشه ای دقیق و ظریف است که به دست ساخته ای زیبا و ماندگار ختم می شود.

این تعریف اصولی این رشته پرطرفدار است که در مرحله نخست هیچ خاطره ای را زنده نمی کند، درحالی که چوب های منبت  شده، هر کدام نمونه خوبی از احساس و اندیشه پدیدآورندگان آن است و این دلیل خوبی بر گستردگی این هنر و رونق و رواجش در ادوار مختلف در کشورمان است.

بهرام مسعودی یکی از خوش ذوق ترین و ماهرترین فعالان حوزه هنرهای چوبی به ویژه منبت کاری از خطه کردستان است که با وجود سن کم در تهیه و اجرای نقوش منبت فعالیت های شایانی انجام داده و در تدارک ارائه فرم های تازه تری از این هنر در آینده ای نزدیک است. بهرام مسعودی، متولد 1361 شهرستان سنندج است.

هشت سال است که انواع هنرهای چوب  (خاتم کاری، منبت، سوخت نگاری، نازک کاری و معرق) را تجربه کرده و منبت را به عنوان رشته تخصصی هنری اش برگزیده است. شش سال است که به طور جدی و حرفه ای وارد این حرفه هنری شده و آثار متنوع و زیبایی را خلق کرده است.

وی همچنین دانشجوی رشته هنرهای تجسمی با گرایش نقاشی در دانشگاه کردستان است. ضمن اینکه به غیر  از هنر، دستی بر آتش ورزش حرفه ای هم داشته و کمربند مشکی دان چهار کاراته را دارد و علاوه بر مربیگری در این رشته رزمی، نماینده رسمی سبک های  «کوجوریو» و  «کن بوکان JKF » در استان است. «فرصت امروز» با این جوان هنرمند، خوش سلیقه و رزمی کار به گفت  وگو پرداخته است.

منبت کاری چوب نام یکی از صنایع دستی ایران است که وجه تسمیه منبت از ریشه کلمه نبات به معنی رویانیده گرفته شده است، و به این دلیل بوده که برجستگی گل و گیاه روی چوب، سنگ، مانند روییدن گیاه روی آن بوده است.

مسعودی در این باره می گوید: منبت یکی از قدیمی ترین هنرهای رایج در گذشته بوده، چون نخستین حکاک های تاریخ، سنگ تراش ها بوده اند که روی سنگ نقش برجسته می زده اند و به نوعی ما منبت کارها در گروه آنها هستیم، چون از ما قدیمی تر هستند. 

او در ادامه می افزاید: چوب تنها وسیله ای است که نخستین ابزار دست بشر با آن درست شده است. وقتی چوب تراشیده می شود، یک جور منبت روی آن صورت می گیرد. ساختن ابزار مورد نیاز برای کارهای روزانه، خودش هنر بوده، چون باید مهارت و استعداد به کار گرفته می شد و به نوعی هم می توان گفت که این هنر با ساخت ابزارآلات چوبی مورد نیاز مردم قدیم، به وجود آمده است.

منبت روی چوب به سه دسته تقسیم می شود: منبت سطحی، منبت عمقی و پیکره تراشی. این هنر بیشتر با نقش برجسته شناخته می شود که قدمتش به 7- 6 هزار سال پیش بازمی گردد. از قرار معلوم سومریان خیلی در این کار تبحر داشته اند و حتی در کار سنگ، واردتر و ماهرتر بوده اند. دوران اسلامی دوره شکوفایی هنر منبت نقش برجسته است؛ مخصوصا در دوره ایلخانان مغول خیلی گسترش پیدا کرد و آثار زیادی مثل رحل های قرآنی به جا مانده است.

تاریخچه منبت کاری همانند بقیه هنرها و صنایعی که بنیانگذار آن مردم عادی بوده اند و در دامان جوامع پراکنده بشری متولد شده و رشد کرده چندان روشن نیست و به درستی نمی توان گفت این هنر - صنعت از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته، اما آنچه مسلم است چوب به عنوان فراوان ترین ماده اولیه موجود در طبیعت جزو نخستین موادی است که توجه بشر را به خود جلب کرده و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری مورد استفاده قرار گرفته است.این کار در همه دوره ها خواهان داشته و کار می شده است.

در دوران صفوی هنر و هنرمندها دوران خوبی را سپری کرده اند و به نوعی زمان خوشبختی شان بوده است. این هنر هم در دوره زمامداری صفویان رشد قابل ملاحظه ای داشت و آثار فراوانی در این خصوص تولید و عرضه شد. در مورد سایر کشورها باید بگویم که در چین، ژاپن و سایر کشورهای آسیای شرقی کار می شود و نمونه های چوبی خوبی دارند.

مثلاً هنر چوب ژاپن خیلی مطرح است و همین الان هم در ساختمان سازی از چوب استفاده می کنند و خیلی فراگیر است. ولی چون تاریخ مکتوب ژاپن کم است، اول و آخر این هنر برای شان ثبت نشده و کسی نمی داند این پیشه از کجا به ژاپن راه یافته و چگونه یاد گرفته اند. ولی در ایران و محدوده بین النهرین می شود از سابقه چندهزار ساله آن حرف زد، چون نمونه هایش موجود است.

فعالیت هنری

مسعودی در مورد شیوه کاری و نحوه ورودش به این رشته هنری می گوید: از بچگی با کارهای چوبی آشنا بودم، چون استان کردستان یکی از مهدهای اصلی هنرهای چوبی در کشور است و عده زیادی در این رشته های هنری مشغول به فعالیت هستند.

من شانسی که آوردم این بود که شاگرد استاد بهرام صافی حق بیان بودم که هنرمندی برجسته است. ایشان هم محلی هستند و خانواده شان را از کودکی می شناسم. هر وقت مرا می دید، می گفت بیا تا یادت بدهم. من هم دوست داشتم ولی بنا به دلایلی نمی رفتم.

بعد از دوران دبیرستان و گرفتن دیپلم، به کار آزاد روی آوردم و مغازه لوازم خانگی داشتم. ولی یک روز از این شغل و مناسبات بازار خسته و کلافه شده بودم، پیش استاد حق بیان رفتم و شروع به یادگیری کردم. طوری علاقه مند و مشتاق بودم که همان روز اول یک کار دستی درست کردم. روز دوم هم همین طور و تا روزهای بعد اینقدر سریع کار می کردم که در مدت زمان کوتاهی ساخته های زیادی داشتم. شاگردی مستقیم من چیزی نزدیک به 5/1 سال طول کشید و این شاگردی تا آخر ادامه دارد. در طول مدت حرفه ای ام، کارهای همه را نگاه کردم و نقاط ضعف و قوت را دیده و اصلاح کرده ام.

کار و آموزش

بهرام مسعودی در خصوص یادگیری و آموزش منبت به علاقه مندان می گوید: در سطح استان به خاطر نداشتن مدرک مربیگری و نشان ملی به صورت رسمی نمی توانیم کلاس بگذاریم و مجبوریم به شیوه سنتی استاد – شاگردی کار کنیم و یاد بدهیم. هم اکنون چهار نفر که همگی زیر 30 سال هستند با ما کار می کنند تا یاد بگیرند. در حال حاضر مدرک صنعتگری داریم، ولی مربیگری نداریم.

کاری که میراث فرهنگی باید برای ما انجام دهد، سراغش را باید از سازمان فنی و حرفه ای گرفت. صنایع دستی استان کردستان دو جا دارد که آموزش می دهند، ولی چون تبلیغی نشده، هیچ کس آشنایی ندارد و کار زیادی انجام نمی شود. آموزش در این دو مرکز در حد اصول مقدماتی است و اصلا کافی نیست و لازم است که توجه بیشتری شود.

مسعودی در مورد فعالیت خانم ها می افزاید: این هنر یک کار مردانه نیست و همه می توانند در آن فعال باشند. یکی از هنرجوهای ما خانمی است که بسیار ماهر و بااستعداد است و اگر ادامه دهد از خیلی ها جلو می زند. کسانی که می گویند زنان نمی توانند این کار را دنبال کنند، دل شان نمی خواهد خانم ها وارد این عرصه شوند. آموزش و یادگیری بیشتر به صورت تجربی است تا رفتن سر کلاس. ولی آموزش کلاسیک هم وجود دارد که دوره مقدماتی آن حدود سه ماه طول می کشد. هزینه اش هم بستگی به نحوه آموزش دارد که بین 700 – 800 هزار تا یک میلیون تومان متغیر است.

مشکلات پیش رو

شهر سنندج پیشینه ای خیلی قوی  در این زمینه دارد و در رشته کارهای چوبی، ساخته های ناحیه کردستان شناخته شده و مطرح است، ولی متأسفانه در چند سال اخیر به علت کم کاری هایی که از جانب مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان صورت گرفته، اکثر فعالیت های هنری و استعداد ها در حال نابودی و فراموشی است. ی

ک صنعتگر هنرمند آنقدر بنیه مالی اش کم شده که مجبور است کارگری و دستفروشی کند تا خرج زندگی اش را دربیاورد. خیلی از افرادی که دستی در کارهای هنری دارند، واقعاً با مشکل مالی و بازاریابی دست و پنجه نرم می کنند و مستاصل شده اند. یکی از وظایف اصلی سازمان میراث فرهنگی این است که بازاریابی مناسبی برای صنایع دستی داشته باشد و از آنها حمایت کند، ولی با کمال تاسف و تاثر بعد از مراجعه و پیگیری جوابی که می شنویم این است که اگر درآمد نداری و چرخ زندگی ات نمی چرخد، شغلت را عوض کن! آخر این چه حرفی است؟ بیشتر ما که این کارها را انجام می دهیم، شغل موروثی و خانوادگی مان بوده که نسل به نسل به ما رسیده است.

ما می خواهیم این اصالت ها را حفظ کنیم، ولی به ما جواب می دهند که ربطی به ما ندارد و اگر برای شما عایدی ندارد، سراغ کار دیگری بروید! بیشتر افراد فعال در این رشته ها تحصیلات آکادمیک دارند و به صورت جدی اخبار و تحولات شاخه خودشان را دنبال می کنند تا عقب نمانند و با جدیدترین روش ها و متدها آشنا باشند، ولی شرایط به گونه ای است که باید جمع کنیم و برویم.

الان استان های همجوار ما به خوبی کار می کنند و ادارات کل میراث عملکرد مطلوبی دارند. مثلاً استان آذربایجان غربی فعالیت زیادی دارد و توانسته استان خودش را بالا بکشد. ولی در استان کردستان همه چیز دارد از بین می رود و فعالیت اداره کل استان به هیچ  عنوان قابل دفاع نیست و ظاهراً گوش شنوایی هم پیدا نمی شود.

صحبت من درباره کمبود بودجه و اعتبارات نیست، با مدیریت مدیران این سازمان در استان است. دولت محترم بودجه و منابع را اختصاص می دهد ولی مسئولان محلی همکاری نمی کنند.

وی در مورد تعداد کثیری از مردم استان که به کارهای هنری اشتغال دارند می گوید: 2 هزار خانواده در استان کردستان انواع کارهای روی چوب را انجام می دهند. چون در منطقه ما کارخانه بزرگی وجود ندارد، همه برای کسب درآمد به این کارهای دست ساز روی  می آورند که منبت بخش کوچکی از آن است.این عده پرشمار، کار دیگری بلد نیستند و گاهی تا 40 سال سابقه فعالیت دارند. آن وقت به خاطر عدم حمایت و نظارت کافی، باید خانه نشین شوند.

کشورهایی مثل مراکش، اندونزی و ترکیه از تولید و صادرات صنایع دستی پول پارو می کنند ولی ما فرصت ها را از دست می دهیم. ما قول می دهیم بیشترین ارز و درآمد را بیاوریم. چوب کردستان به خاطر شرایط ویژه اقلیمی مرغوب ترین چوب دنیاست. اینها می تواند ارز بیاورد، پول بسازد و اشتغال زایی داشته باشد. کشورهایی که اسم بردم، از نظر کیفی و سلیقه ای به پای ایران نمی رسند، ولی از صادرات خوبی برخوردارند و پول زیادی از این طریق عایدشان می شود.

وی در مورد مشکلاتش برای شرکت در نمایشگاه های بین المللی می افزاید: به خاطر بودجه و منابع مالی موفق نشده ام در خارج نمایشگاه بگذارم. نمایشگاه داخلی هم به همت فرماندار محترم سنندج آقای دکتر زارعی و جناب آقای کیانی، رئیس حراست سازمان میراث فرهنگی میسر شد که امکان حضور در دو نمایشگاه کشوری را فراهم کردند. چهار سال مدام مراجعه و پیگیری می کردیم و برای شرکت در نمایشگاه درخواست می دادیم. بعد ما را بردند نمایشگاه عرضه مستقیم کالا پای کوه و داخل چادر. حال من اثری که ساخت آن 11 ماه زمان برده ، ببرم داخل چادر در معرض باد و باران و توفان و مراقب باشم تا خراب نشود.

ابزار کار

به طور کلی منبت عبارت است از درآوردن فضاهای اطراف چوب از طرحی که روی چوب کار شده است. اگر این حجم دهی را بالا بیاورند می شود منبت و اگر پایین بیاورند به آن حکاکی می گویند. در واقع حکاکی زیرمجموعه منبت است. این فعالیت ها به وسیله ابزار خاصی صورت می گیرد. مغار، چکش، مغار دستی، سوهان، پرگار، میزکار و گیره بیشترین کاربرد را دارند و از فولاد ساخته می شوند. این وسایل خیلی هزینه بر نیستند و با کمترین قیمت می توان تهیه کرد. مثلاً یک مغار بیشتر از 30 هزار تومان نمی شود.

مواد اولیه منبت انواع چوب درختان است و هرچه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد کار منبت بهتر و زیباتر و با دوام تر خواهد بود. مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی، انار، زرشک و افرا. ابتدا طرح مورد نظر روی چوب کشیده شده و حکاکی شده و سپس به صورت برجسته و حجم دار درآورده می شود.

ضمن آنکه فرآورده های تولیدی هم شامل انواع قاب عکس، قاب آیینه، جعبه قاشق و چنگال، انواع ظروف، جعبه های قرآن، جعبه جواهرات، قلم دان، جاشمعی، صفحه شطرنج و مهره هایش، خودکار چوبی و خلاصه هرچه که فکرش را بکنید می تواند در این حوزه نمود داشته باشد.

قیمت چوب مرغوب کیلویی نیست و به صورت تکه بین 300 تا یک میلیون تومان برای یک مترمربع قیمت می گذارند.چوب های رنگی کیلویی 10 تا 20 هزار تومان است. این را هم بگویم که ما درخت را نمی بریم، شاید تا یک سال دنبال چوب بگردیم تا پیدا کنیم یا اینکه از یک باغدار که درخت ها را هرس کرده بگیریم، بدون اینکه به محیط زیست صدمه ای بزنیم.

ارتباط با نویسنده: [email protected]