خشکسالی در مدیریت آب

براساس آمارهای شرکت مدیریت منابع آب ایران، سدها فقط 20 درصد نیازهای آبی کشور را تامین کرده و بخش عمده آن از طریق منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود‌. اما تصمیم‌سازان برای مدیریت منابع آب زیرزمینی برنامه مدونی ندارند و هنوز اعتبارات سدسازی نقش پررنگی در بودجه دارد‌. کارشناسان آب، سختی مدیریت منابع آب زیرزمینی و منافع اقتصادی ناشی از سدسازی را عامل اصلی توجه دولت به این بخش می‌دانند‌.

سیدمختار هاشمی، مشاور طرح‌های شاخه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) می‌گوید: 90 درصد سرمایه‌گذاری‌های بخش آب کشور در پروژه‌های سدسازی بوده‌است‌. اما همان‌گونه که اطلاع دارید در پایاب بیشتر سدها، شبکه‌های آبیاری و زهکشی ایجاد نشده و به همین دلیل از پتانسیل سدها نتوانسته‌ایم به‌درستی استفاده کنیم. وی در پاسخ به «فرصت امروز» درباره اینکه چرا سدسازی بیش از مدیریت منابع آب زیرزمینی مورد توجه برنامه‌ریزان بخش آب قرار داشته، بیان می‌کند: گفتمان غالب در ایران این است که کمبود آب داریم و باید آب‌ها را مهار کرده و در جایی آن را نگه‌داریم تا در مواقع لزوم از آن استفاده کنیم‌. درحالی‌که بخش مهمی از ذخایر پشت سدها تبخیر می‌شود.

به اعتقاد مشاور UNDP بخش عمده درآمدهای شرکت‌های عمرانی، پیمانکاران، مشاوران و حتی شرکت‌های آب منطقه‌ای استانی، از بودجه اختصاص یافته به سدها تامین می‌شود‌. در نتیجه وابستگی منافع اقتصادی به اعتبارات سدسازی، سبب شده که همچنان تخصیص بودجه به سدسازی در دستور کار دولت باشد. وی مدعی است که اگر بودجه سدسازی محدود شود، بسیاری از شرکت‌های آب منطقه‌ای زیان‌آور خواهند شد. هاشمی تاکید می‌کند: با سدسازی مشکل کشور حل نمی‌شود و باید در شرایط فعلی که منابع آب کشور در مراحل بحرانی و فوق بحرانی قرار گرفته، استفاده از آب زیرزمینی در بخش کشاورزی کنترل شود.

وی سدسازی را عامل خسارت زیست‌محیطی دانسته و عنوان می‌کند: سدسازی‌ها باعث تنش بین استان‌های مختلف شده‌ است‌. زیرا سدها حق‌آبه‌هایی را ایجاد کرده‌اند که در گذشته وجود نداشته و در حال حاضر هم باید دولت این حق‌آبه‌ها را به هر نحو ممکن تامین کند‌. مشاور UNDP اضافه می‌کند: سدها سبب از بین رفتن چشمه‌ها می‌شوند‌. مثلا سد داریان چشمه «بل» را از بین می‌برد و این به مفهوم از بین رفتن برخی منابع پایدار تامین آب در مناطق مختلف است. وی می‌گوید: در ایران دلار نفتی تجدیدناپذیر را برای مهار آب‌ها صرف می‌کنیم‌. صندوق توسعه ملی حدود 10 میلیارد دلار اعتبار برای مهار آب‌های مرزی اختصاص داده‌است، درحالی‌که باید با استفاده از این اعتبارات سیاست‌گذاری‌ها در بخش آب را به سمت اصول توسعه پایدار هدایت کنیم.

دشواری درک مسائل آب زیرزمینی

براساس آمارهای شرکت مدیریت منابع آب کشور از کل 96 هزار و 357 میلیون متر مکعب آب مصرف شده در ایران، 46 هزار و 9/107 میلیون متر مکعب آب یعنی معادل 85/47 درصد از طریق چاه‌ها تامین می‌شود‌. سهم چشمه، ‌آب سطحی (یا روش‌های سنتی) و سدها و شبکه‌های مدرن در تامین نیازهای بخش شرب، صنعت و کشاورزی کشور نیز به ترتیب 07/4، 28/3 و 01/20 درصد است‌. درحالی‌ که آمارها نشان می‌دهد که سهم سدها در تامین منابع آب کشور نسبت به چاه، چشمه و شیوه‌های سنتی تامین آب بسیار کم است، اما هنوز هم تصمیم‌سازان بر فعالیت‌های سدسازی تاکید دارند‌. البته محسن طراوت، قائم مقام شرکت رهروان سپهر اندیشه بر این باور است که در سیاست‌های سال‌جاری وزارت نیرو، تغییراتی در بودجه‌ریزی انجام شده و توجه به منابع آب زیرزمینی افزایش یافته ‌است.

وی در پاسخ به سوال «فرصت امروز» درباره توجه بیش از حد مسئولان دولتی به اجرای پروژه‌های سدسازی می‌گوید: درک مسائل مرتبط با آب زیرزمینی کار بسیار دشواری است و حتی اگر من قصد تصمیم‎سازی برای منابع آب کشور را داشتم، شاید در رابطه با چیزهایی که می‌دیدم، تصمیم‌گیری می‌کردم. قائم مقام این شرکت سازنده تجهیزات مدیریت منابع آب اضافه می‌کند: تفکر دولتی به دلیل ساده بودن مدیریت منابع آب سدها، بر این مسئله متمرکز است‌. اما در چاه نمی‎توانیم اقدام خاصی انجام دهیم‌. هیچ ابزار مدیریتی برای اندازه‌گیری آب چاه و کنترل منابع آب زیرزمینی در کشور و حتی در جهان، هنوز به شکل منسجم وجود ندارد.

مسئولانی که با تکنولوژی هماهنگ نشده‌اند

طراوت با اشاره به اینکه 700 دشت در کشور وجود دارد، منابع آب زیرزمینی این دشت‌ها را تا حدودی مستقل از یکدیگر توصیف می‌کند اما تاکید دارد که مسائل آب زیرزمینی چندان ساده نیست و گاهی آب مازاد یک حوضه آبریز در زیر زمین به حوضه دیگر منتقل می‌شود‌. ولی برای ساده شدن مباحث، بهتر است مخازن آب زیرزمینی مستقل از هم توصیف شود. وی ادامه می‌دهد: با وجود 700 هزار چاه در کشور که برخی از این چاه‌ها دو تا سه مالک خصوصی داشته و این مالکان فقط به برداشت بیشتر از منابع فکر می‌کنند، مدیریت منابع آب زیرزمینی کار بسیار دشواری است‌. ضمن آنکه ابزارهای مناسب هم در این رابطه وجود ندارد.

وی عنوان می‌کند: دولت یا نخواسته یا نتوانسته منابع آب زیرزمینی را مدیریت کند‌. البته در دولت سازندگی، سمینار بهره‌وری آب زیرزمینی در کشور برگزار شده‌است اما در هر صورت امروز منابع آب زیرزمینی وضعیت مناسبی ندارد. قائم مقام شرکت رهروان سپهر اندیشه بر این باور است که قبل از انقلاب اگرچه فقط یک درصد اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی وجود داشته اما بهره‌وری آب در آن مقطع هم مناسب نبوده‌است. وی ورود تکنولوژی بهره‌برداری بیشتر از منابع آب زیرزمینی به کشور به همراه عدم انتقال فرهنگ مصرف درست به کشاورزان را عامل اصلی اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی توصیف کرده و تاکید می‌کند: متاسفانه دولت نیز نتوانسته خود را با تکنولوژی وارداتی هماهنگ کرده و مصرف را کنترل کند.

روند سدسازی در کشور کند شده ‌است

عطاء الله آیت اللهی، دبیر رسته آب جامعه مهندسین مشاور هم معتقد است که در سیاست‌‎های وزارت نیرو تغییراتی ایجاد شده‌است. وی به «فرصت امروز» می‌گوید: در حال حاضر سیاست‌های وزارت نیرو بر مدیریت کل منابع آب متمرکز شده‌است‌. مطالعات اجرای سدها کند شده و رو به کاهش رفته ‌است‌. زیرا در حال حاضر منابع آب سطحی به‌گونه‌ای نیست که نیاز به سدسازی در کشور وجود داشته باشد. آیت‌اللهی بر این باور است که دولت برای حفظ وضعیت منابع آب کشور برنامه دارد‌. اما تاکید می‌کند که برای رفع نیازهای آتی باید به فکر منابع جدید آب از جمله شیرین‌سازی آب دریا باشیم. وی با اشاره به هزینه‌های بالای شیرین‌سازی آب دریا، احداث و بهره‌برداری از تاسیسات آب‌شیرین‌کن، تاکید می‌کند: تصفیه فاضلاب‌ها علاوه بر منافع زیست‌محیطی و کاهش آلایندگی منابع آب زیرزمینی، ارزان‌تر از شیرین‌سازی آب دریاست، در نتیجه باید در اولویت برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد.