بقای قنات نیازمند حمایت‌های همه‌جانبه

کارشناسان قنات بر این باورند که با اصلاح قوانین، احترام به حریم قنات‌ها و تعریف کارکردهای جدید برای این سازه‌های آبی تاریخی، بار دیگر می‌توان قنات را به چرخه زندگی مردم ایران بازگرداند. دوازدهمین نشست از سلسله نشست‌های «آب، فرهنگ و جامعه» که به همت سه نهاد اندیشکده تدبیر آب، انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن مطالعات فرهنگی با همکاری مرکز تحقیقات استراتژیک برگزار شد، این بار به موضوع قنات پرداخت. این همایش عنوان «قنات برای آینده» در کاروانسرای سریزد شهرستان مهریز با حضور شش صاحب‌نظر در زمینه قنات در کنار معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری و جمعی از صاحبان قنات و مقنی‌ها برگزار شد.

در این نشست علی اصغر سمسار یزدی، مشاور مرکز بین‌المللی قنات در سخنان خود به این پرسش که آیا قنات در آینده به دست فراموشی سپرده خواهد شد یا خیر پاسخ داد: به اعتقاد وی، اگر با قنات مشابه آنچه در 70 سال گذشته رخ داده، برخمنطقه حذف شده‌است. مشاور مرکز بین‌المللی قنات بر این باور است که کاهش حجم و افت سطح سفره‌های ‌آب‌ زیرزمینی و ورود فرهنگ غرب به ایران زمین که استفاده از پمپاژ را به مردم آموزش داد، زمینه حذف قنات‌ها از زندگی روزمره مناطق خشک را فراهم کرد. 

وی ادامه داد: بسیاری از دعاوی دهه 30 شکایت صاحبان قنات از دارندگان چاه‌های عمیق بود که به حریم آنها تجاوز کرده بودند اما این دعاوی همواره به نفع صاحبان چاه‌های عمیق به پایان رسید. به دلیل نبود قوانین حمایتی برای حفظ حریم قنات‌ها، تعداد چاه‌های عمیق و نیمه عمیق افزایش یافت و در نتیجه قنات از مدار بهره‌برداری خارج شد. سمسار یزدی بیان کرد: وضعیت قنات‌های ایران در افق 1420 مشابه وضعیت کشورهایی مثل اسپانیا، مراکش یا الجزایر امروزی است. این کشورها به‌مراتب بدتر از ایران با منابع آب زیرزمینی خود برخورد کرده‌اند و با استفاده از این منابع اراضی لم یزرع زیادی را زیر کشت برده‌اند.

وی معتقد است که نقش اقتصادی قنات هم در دنیای امروز کم‌رنگ شده‌است. در گذشته قنات مولد ثروت بود در نتیجه تجار یزدی یک‌سوم درآمد خود را صرف ایجاد قنات می‌کردند. زیرا به محض بهره‌برداری از قنات، آب آن برای کشاورزی خریدار داشت. اما تکنولوژی چاه عمیق، اثر اقتصادی قنات را کم‌رنگ کرد. مشاور مرکز بین‌المللی قنات تاکید کرد: با رفع مواردی که قنات را به فراموشی می‌سپارد، می‌توان این میراث را برای آینده حفظ کرد.

تعریف کارکردهای جدید برای قنات

مجید لباف خانیکی، کارشناس ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی نیز نسبت به آینده قنات‌ها در ایران خوشبین است. وی تعریف کارکردهای جدید از جمله استفاده از پتانسیل قنات‌های یزد در صنعت گردشگری را عاملی برای بازیابی و احیای قنات در کشور معرفی کرد.  لباف خانیکی گفت: سه موزه قنات در کشور چین ایجاد شده که تجربه بسیار موفقی بوده‌است. با استفاده از این تجربیات، می‌‎توان برای قنات کارکردهای اقتصادی جدید تعریف کرد. وی استفاده از انرژی آب قنات را برای چرخاندن توربین‌ها و تولید برق کارکرد جدید دیگری برای قنات دانست که می‌تواند برق مورد نیاز قنات -مخصوصا در قنات‌های گردشگری- را تامین کند. کارشناس ارشد مرکز بین‌المللی قنات فروش تجربیات ایران به سایر کشورها را کارکرد جدید دیگری برای قنات معرفی کرد. زیرا بسیاری از کشورهای جهان به‌زودی به سرنوشت خشک ایران دچار می‌شوند و ناگزیرند از آب‌های زیرزمینی خود بهره‌برداری کنند.

به گفته لباف خانیکی قنات همواره از سرریز آب زیرزمینی استفاده می‌کند. در گذشته اگر بر اثر خشکسالی آب خروجی از قنات کاهش می‌یافت، کشاورزان خود را با شرایط محیط همسان کرده و میزان زمین‌های آیش را افزایش می‌دادند. یا اینکه محصولات کم آب‌خواه کشت می‌کردند. از این الگوها در زندگی امروز هم می‌توان بهره گرفت. وی آبخیزداری بومی، مدیریت تامین منابع آب و نحوه انتخاب میراب و عملکرد وی را دیگر درس‌های قنات دانست که می‌توان در دنیا امروزی از آن بهره برد.

دولتی‌ها حریم قنات را رعایت نمی‌کنند

محمد فاضلی، معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری مهم‌ترین دلیل فراموشی دانش بومی قنات در کشور را منافع اقتصادی گروه‌هایی خاص معرفی می‌کند. وی بر این باور است که در نظام قضایی کشور دچار نوعی پوپولیسم شده‌ایم. همواره در دعاوی حقوقی رأی به ضرر صاحبان قنات صادر می‌شود در نتیجه باید در قوانین و نظام قضایی کشور بازنگری انجام شود. فاضلی همچنین بر این باور است که اعتباراتی که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی به مسئله قنات اختصاص یافته بسیار ناچیز است. درحالی‌که برای سد گتوند با آن همه فجایعی که برای کشور داشته بیش از 5 هزار میلیارد تومان هزینه شده‌است. به اعتقاد وی، دولتی‌ها مهم‌ترین عامل رعایت نشدن حریم قنات‌ها هستند، زیرا بسیاری از ارگان‌های دولتی در حریم قنات‌ها اقدام به حفر چاه یا ساخت‌و‌ساز کرده‌اند. معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک بحران آب در کشور را هم رده با پرونده هسته‌ای دانست و قنات را مهم‌ترین گزینه‌ای معرفی کرد که در مدیریت منابع آب به‌ویژه در مناطق مرکزی ایران می‌توان از آن بهره‌مند شد.

نقش قنات در تعیین بیلان منفی سفره

رضا راعی عزآبادی، مدیرکل دفتر مطالعات پایه منابع آب ایران هم از نقش قنات در تعیین بیلان منفی سفره‌های آب‌ زیرزمینی سخن گفت. زیرا با افت سطح سفره‌های آب‌ زیرزمینی قنات دچار کاهش آبدهی شده و بحران را اعلام می‌کند. وی افزود: در حال حاضر 41 هزار رشته قنات در کشور براساس آماربرداری‌های سال 90 شناسایی شده که از آنها 4 میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شود. این در حالی است که در آماربرداری‌های سال 85، 36 هزار رشته قنات شناسایی شده بود که از آن 8 میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شد.

به اعتقاد مدیرکل دفتر مطالعات پایه منابع آب، خشکسالی، حفر چاه‌های عمیق در بالادست قنوات، عدم لایروبی و بازسازی این سازه‌های آبی عواملی هستند که در کاهش آبدهی قنات تاثیرگذار بوده‌اند. وی در پاسخ به درخواست حاضران در نشست که خواستار حذف دریافت مجوز برای لایروبی قنات‌ها بودند، بیان کرد: وزارت نیرو به دنبال اصلاح قوانین آب است. با تصویب این قوانین، لایروبی قنات بدون اخذ مجوز امکان‌پذیر می‌شود.

هدف‌گذاری روی نسل جدید

نیلوفر صادقی، مدیر بخش علوم دفتر منطقه‌ای یونسکو در ایران با اشاره به اینکه جهان با چالش آب و غذا روبه‌روست، تاکید کرد: قنات به دلیل آنکه طی هزاران سال پایداری خود را حفظ کرده و تبخیر ندارد، گزینه مناسبی برای مدیریت منابع آب بوده و نمی‌توان آن را ندیده گرفت. وی ادامه داد: باید برای قنات کارکردهای جدید تعریف کرد و هدف‌گذاری‌ در برنامه‌ریزی‌ها باید بر نسل جدید متمرکز شود. مدیر بخش علوم دفتر منطقه‌ای یونسکو همچنین هشدار داد که قنات‌های برخی مناطق شهری به دلیل آنکه به محل تجمع آلودگی تبدیل شده‌اند، سلامت مردم این مناطق را تهدید می‌کنند در نتیجه برای مدیریت این بحران، باید برنامه داشته باشیم. عباس زارع، مشاور وزیر جهاد کشاورزی دیگر سخنران همایش بود. وی با اشاره به اینکه بهره‌وری آب در قنات 4/1 برابر بیشتر از سایر روش‌هایی است که دولت در آن سرمایه‌گذاری کرده، گفت: امروز از آب قنات به‌گونه‌ای استفاده می‌شود که شایسته آن نیست. وی افزود: وزارت جهاد کشاورزی به دنبال ایجاد گلخانه برای استفاده بهینه از آب قنات است. زارع همچنین تاکید کرد: از این پس برنامه‌ریزی برای تجمیع، باید بر پایه آب انجام شود و تجمیع اراضی براساس زمین، از چرخه کار وزارت جهاد کشاورزی خارج خواهد شد. وی از اعطای تسهیلات به میزان 85 درصد هزینه‌های انجام شده برای افزایش بهره‌وری آب قنات خبرداد.

محمد بهشتی رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی هم به‌عنوان آخرین سخنران این همایش، بروز بحران آب در ایران را عاملی برای بازگشت کشور به دوره عقلانیت معرفی کرد. وی تاکید کرد: اگر قرار است در ایران زندگی کنیم باید عاقل شده و عضو اکوسیستم شویم. به باور بهشتی فرهنگ غربی برای زندگی در ایران مناسب نیست زیرا در ایران تمام نیازهای زیستی بالقوه بوده و باید با نبوغ ایرانی آنها را به فعلیت رساند. وی روحیه مردم غرب را شکارگرانه توصیف کرد و افزود: هنوز به دنبال نصب آب شیرین‌کن برای تامین نیازهای آب هستیم. هیچ راه‌حل شکارگرانه‌ای مشکلات ما را حل نمی‌کند بلکه منابع کشور را نابود می‌کند. رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی گفت: قنات‌ها درس‌های زیادی برای زندگی انسان دارند که البته باید به روز شوند. وی بر این باور است که از فرصت مغتنم بحران 30 ساله آب باید استفاده کرد.